Tuva Türkçesindeki Farsça Alıntılar Üzerine Notlar

Yıl 2021, Cilt: 31 Sayı: Özel Sayı, 65 - 86, 28.12.2021

Salih Mehmet Arçın

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.991694

Öz

Diller; kültürel, iktisadi, siyasi, sosyal, dinî ve türlü sebeplerden dolayı birbirleriyle etkileşim hâline girmektedir. Bu etkileşimin yönü, çoğunlukla üst kültürden alt kültüre olmakla birlikte tam tersi yönde de gerçekleşebilmektedir. Öyle ki, dil bir iletişim aracı olması açısından çeşitli toplulukları yakın veya uzak bir mekân algısına bağlı kalmaksızın etkileme gücüne sahiptir. Bu noktada dünya üzerinde gerek ölü diller gerekse de hâlihazırda çeşitli toplumlarda konuşma ve yazı dili olarak varlığını sürdüren canlı dillerin söz varlığında alıntı sözcüklerin yer aldığı bilinmektedir. Söz varlığı incelemelerinde alıntı sözcük olmayan bir dilin, diğer bir deyişle saf bir dilin olmasının mümkün olmadığı açık bir şekilde görülmektedir. Bu açıdan sözgelimi X dili ile Y dilinin etkiletişim ilişkisi birbirleri arasında olabileceği gibi, farklı bir Z dili veya başka dillerin aracı olması ile de tesis edilebilir. İşte bu hususla bağlantılı olarak çalışmadaki amacımız Sibirya Grubu Türk lehçelerinden Tuva Türkçesindeki Farsça alıntı sözcükleri incelemektir. Farsça alıntı sözcüklerin Türk lehçelerinde görünümü bilinen bir gerçek olmakla birlikte Tuva Türkçesinin söz varlığında söz konusu dilin verilerinin mevcut olması oldukça dikkat çekicidir. Çalışmamızda yöntem olarak Tuva Türkçesinin söz varlığına dair dil verilerini ihtiva eden Etimologiçeskiy slovar’ Tuvinskogo yazıka (Tom I-II-III-IV), Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov (Tom II), Tolkovıy slovar’ Tuvinskogo yazıka (Tom I-II) ve Tuvinsko-russkiy slovar’ adlı kaynaklar taranmış ve söz konusu eserlerdeki Farsça kökenli sözcükler fişlenmiştir. Tarama neticesinde Tuva Türkçesinde Farsça kökenli 24 sözcük tespit edilmiştir. Tanıklanan Farsça kökenli sözcüklerin Tuva Türkçesine doğrudan alıntı olup olmadığı veya hangi aracı diller vasıtasıyla alıntılandığı çalışmamızda tartışılmıştır. Sonuç olarak, bu sözcüklerin Tuva Türkçesine giriş şekillerinin (a) Farsça >> Moğol dilleri >> Tuva Türkçesi; (b) Farsça >> Rusça >> Tuva Türkçesi; (c) Farsça >> Rusça >> Altay Türkçesi >> Tuva Türkçesi; (d) Farsça >> Türk lehçeleri >> Rusça >> Tuva Türkçesi; (e) Farsça >> ? >> Tuva Türkçesi biçiminde olduğu görüşüne ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tuva Türkçesi, Farsça, alıntı sözcük, dil ilişkisi, etimoloji.

Notes on Words Borrowed from Persian in Tuvinian Language

Öz

Languages interact with each other for cultural, economic, political, social, and religious reasons, among others. Although the direction of this exchange is mostly from the dominant culture to the sub-culture, a reverse exchange also happens. Language has the power to influence various communities regardless of the perception of a near or distant space because it is a means of communication. In this vein, it is known that there are borrowed words in the vocabularies of both extinct and living spoken and written languages in the world. It is clearly seen in vocabulary analyses that no language is free of borrowed words — that is, a pure language. From this perspective, there can be interaction relations between languages X and Y, for example, and this interaction can be established through language Z or other languages. Within this framework, this study aims to analyze words in Tuvinian — related to the Siberian group of Turkic languages — borrowed from Persian. Although the existence of words borrowed from Persian in Turkic languages is known, it is rather remarkable that Tuvinian vocabulary also has data from the Persian language. The method used in this study comprised reviewing Etimologiçeskiy slovar’ Tuvinskogo yazıka (Tom I-II-III-IV), Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov (Tom II), Tolkovıy slovar’ Tuvinskogo yazıka (Tom I-II), and Tuvinsko-russkiy slovar’, which contain language data pertaining to Tuvinian vocabulary, as well as indexing words of Persian origin in these works. As a result of this literature review, 24 words of Persian origin were identified in the Tuvinian language. This study further investigated whether these identified words of Persian origin were borrowed directly or through mediating languages, if any. In consequence, it was found that these words entered the Tuvinian language in the following ways: (a) Persian >> Mongolian languages >> Tuvinian language; (b) Persian >> Russian >> Tuvinian language; (c) Persian >> Russian >> Altai language >> Tuvinian language; (d) Persian >> Turkic languages >> Russian >> Tuvinian language; and (e) Persian >> ? >> Tuvinian language.

Anahtar Kelimeler

Tuvinian language, Persian, loan word, language contact, etymology.

Kaynakça

• Akın, Cüneyt. Hüseyin Karasayev’in “Kamus Nama” Adlı Eseri ve Çağdaş Kırgız Türkçesindeki Alıntı Kelimelerde Görülen Ses Değişmeleri. Doktora tezi, Ege Üniversitesi, 2011.
• Altaysko-russkiy slovar’ [Altay-orus sözlik]. Gorno-Altaysk, 2018. (ARs.)
• Arıkoğlu, Ekrem, Klara Kuular. Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 2003. (TTS)
• Arıkoğlu, Ekrem, Cıldız Alimova, Rahat Askarova ve Bilge Kağan Selçuk. Kırgızça-türkçö sözdük [Kırgızca-Türkçe Sözlük], I, A-J. Bişkek, 2017. (KırTS-I)
• Bol’şoy akademiçeskiy Mongol’sko-russkiy slovar’ v çetıryoh tomah. T 2, D-O, Moskva, 2001. (BAMRS-II)
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, London: Oxford University Press, 1972. (ED)
• Çernıh, P. Ya. İstoriko-etimologiçeskiy slovar’ sovremennogo Russkogo yazıka, II. Moskva, 1999. (İESSR.-II)
• Doerfer, Gerhard. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen II. Wiesbaden, 1965. (TMEN)
• Dorju, M. D. Tıva dıldıŋ dialekt slovarı. Kızıl, 2011. (TDDS)
• Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad, 1969. (DTS)
• Etimologiçeskiy slovar’ Mongol’skih yazıkov. Tom I, A-E, Moskva, 2015. (ESMY-I)
• Etimologiçeskiy slovar’ Mongol’skih yazıkov. Tom II, G-P, Moskva, 2016. (ESMY-II)
• Etimologiçeskiy slovar’ Mongol’skih yazıkov. Tom III, Q-Z, Moskva, 2018. (ESMY-III)
• Fasmer, Maks. Etimologiçeskiy slovar’ Russkogo yazıka. Tom I (A-D), Moskva: Progres, 1986. (ESRY-I)
• Fasmer, Maks. Etimologiçeskiy slovar’ Russkogo yazıka. Tom IV (T-Yatşur), Moskva: Progres, 1987. (ESRY-IV)
• Gürsoy-Naskali, Emine, Muvaffak Duranlı. Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yayınları, 1999. (ATs.)
• Gürsoy-Naskali, Emine, Viktor Butanayev, Almagül İsina, Erdal Şahin, Liaisan Şahin ve Aylin Koç. Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları, 2007. (HTs.)
• Khabtagaeva, Bayarma. Mongolic Elements in Tuvan. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2009.
• Lessing, Ferdinand D. Moğolca-Türkçe Sözlük, çev. Günay Karaağaç. Ankara: TDK Yayınları, 2017. (MTs.)
• Liddell, H. G., R. Scott (1940). A Greek-English Lexicon. revised and augmented throughout by. Sir Henry Stuart Jones. with the assistance of. Roderick McKenzie. Oxford: Clarendon Press, 1940. (GEL)
• Mustafayev, E. M., V. G. Tşerbinin. Büyük Rusça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Multilingual, 1996. (RSS)
• Ölmez, Mehmet. Tuwinischer wortschatz (mit alttürkisschen und mongolischen Parallelen) [Tuvacanın Sözvarlığı (Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2007. (TW)
• Pomorska, Marzanna. “Notes on Persian loan words in the Chulym Turkic dialects”, Per Urales ad Orientem, Iter polyphonicum multilingue, Festskrift tillägnad Juha Janhunen på hans sextioårsdag den 12 februari 2012, Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia = Memoires de la Societe Finno-Ougrienne “264” (Helsinki 2012): 299–308.
• Radlov, V. V. Opıt slovarya tyurkskih nareçiy, Tom II. St. Pétersbourg, 1899. (RSl.-II)
• Radlov, V. V. Opıt slovarya tyurkskih nareçiy, Tom III. St. Pétersbourg, 1905. (RSl.-III)
• Radlov, V. V. Opıt slovarya tyurkskih nareçiy, Tom IV. St. Pétersbourg, 1911. (RSl.-IV)
• Ramstedt, G. J. Kalmückisches wörterbuch, Helsinki, 1935. (KW)
• Räsänen, Martti. Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura, 1969. (VEWT)
• Rassadin, V. İ. Fonetika i leksika Tofalarskogo yazıka. Ulan-Ude, 1971.
• Rassadin, V. İ. Tofalarsko-russkiy slovar’. İrkutsk, 1995. (TofRS)
• Ryumina-Sırkaşeva, L. T., N. A. Kuçigaşeva. Teleüt Ağzı Sözlüğü, çev. Şükrü Halûk Akalın, Caştegin Turgunbayev. Ankara: TDK Yayınları, 2000. (TAS)
• Saxa tılın bıhaarıılaax tıld’ıta [Tolkovıy slovar’ Yakutskogo yazıka]. Tom II, B, Novosibirsk: Nauka, 2005. (STBT-II)
• Saxa tılın bıhaarıılaax ulaxan tıld’ıta [Bol’şoy tolkovıy slovar’ Yakutskogo yazıka]. Tom VIII, C, Novosibirsk: Nauka, 2011. (STBUT-VIII)
• Sevortyan, E. V. Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov, B, Moskva, 1978. (ESTYa-II)
• Sevortyan, E. V. Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov, L-M-N-P-S. Moskva, 2003. (ESTYa-IV)
• Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika Tyurkskih yazıkov, leksika. red. E. R. Tenişev. Moskva: Nauka, 2001. (SİGTYA L)
• Stachowski, Marek. “Persische Etymologien in der Geschichte der jakutischen Wortforschung”, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Bd. 142 (1992): 105-119.
• Stachowski, Marek. “Beiträge zur Kenntnis der arabischen und persischen Lehnwörter in den südsibirischen Türksprachen”, Folia Orientalia 29 (1992-93): 247–259.
• Stachowski, Marek. “Persian Loan Words in 18th Century Yeniseic and the Problem of Linguistic Areas in Siberia”, In The Orient Where The Gracious Light…- Satura Orientalis in Honorem Andrzej Pisowicz- içinde, ed. Anna Krasnowolska, Kinga Maciuszak, Barbara Mękarska, 179-18. Krakow, 2006.
• Steingass, Francis Joseph. A comprehensive Persian-English dictionary, 5th edition. London: Routledge & Kegan Paul Limeted, 1963. (St.)
• Tannagaşeva, N. N. Kurpeşko, Şükrü Halûk AKALIN. Şor Sözlüğü, Adana: Türkoloji Araştırmaları, 1995. (ŞS)
• Tatarintsev, B. İ. Etimologiçeskiy slovar’ Tuvinskogo yazıka, Tom I, A-B, Novosibirsk: Nauka, 2000. (ESTY-I)
• Tatarintsev, B. İ. Etimologiçeskiy slovar’ Tuvinskogo yazıka, Tom II, D, Yo, İ, Y, Novosibirsk: Nauka, 2002. (ESTY-II)
• Tatarintsev, B. İ. Etimologiçeskiy slovar’ Tuvinskogo yazıka, Tom III, K-L, Novosibirsk: Nauka, 2004. (ESTY-III)
• Tatarintsev, B. İ. Etimologiçeskiy slovar’ Tuvinskogo yazıka, Tom IV, M, N, O, Ö, P, Novosibirsk: Nauka, 2008. (ESTY-IV)
• Tenişev, E. R. (ed.). Tuvinsko-russkiy slovar’. Moskva, 1968. (TuvRS)
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, I, A-E, İstanbul: Simurg, 2002. (TETTL)
• Tolkovıy slovar’ Tuvinskogo yazıka. Tom I, A-Y, Novosibirsk: Nauka, 2003. (TSTY-I)
• Tolkovıy slovar’ Tuvinskogo yazıka. Tom II, K-S, Novosibirsk: Nauka, 2011. (TSTY-II)
• Vladimirtsov, B. Ya. Sravnitel’naya grammatika Mongol’skogo pis’mennogo yazıka i Halhaskogo nareçiya: vvedeniye i fonetika. Leningrad, 1929.
• Wehr, H. A Dictionary of Modern Written Arabic. ed. J. Milton Cowan, Third Edition. New York, 1976.