The Cities of Iklîm-i Rûm in the 17th Century According to Kâtib Celebi and Seyyid Es‘ad Efendi

Yıl 2022, Cilt: 32 Sayı: 1, 217 - 274, 30.06.2022

İlhami Danış

Öz

The locations of cities, their social and cultural structures, architecture, economies, history, roads, and distances to other nearby cities are the main subjects of interest to geographers. Kâtib Çelebi, the author of Cihânnümâ [An Ottoman Cosmography], is one of those geographers. In both copies of Cihânnümâ, cities are in the foreground. The first part of the work discusses general geographical information such as the structure of the Earth, its shape, mountains, seas, rivers, lakes, climates (both mathematically and by regional locations), and countries, after which the work describes many cities on different continents through their important features. The work Esâmî-i’l-Aktâr ve’l-Büldân ve’l-Kurâ min Cihannümâ (Beyân-ı Memâlik) is registered under no.1803 in the Murad Molla Section of the Süleymaniye Manuscripts Library and exclusively contains information about cities. One of the most important features of the work, as the name itself suggests, is its relationship with Cihânnümâ. Its author, Es‘ad Efendi, decided to write this work while he was pondering Cihânnümâ. Es‘ad Efendi had classified cities in alphabetical order under the heading Iklîm-i Rûm in the manuscript of the first edition of Cihânnümâ and rewrote them within the framework of certain subjects he had determined. This study comparatively discusses and evaluates the contents and the information given about the cities in the work and compares the two versions of Cihânnümâ and their importance in the literature on Ottoman geography. The end of the study presents the text of the work for researchers working in the field of geography and city history to evaluate.

Anahtar Kelimeler

Beyân-ı Memâlik, Es‘ad Efendi, Cihânnümâ, Kâtib Celebi, Rumeli Cities

Kâtib Çelebi’den Seyyid Es‘ad Efendiye 17. Yüzyılda İklîm-i Rûm Şehirleri

Öz

Şehirlerin tarihi, fiziki, beşeri ve ekonomik coğrafyası, konumu, sosyal ve kültürel yapısı, mimarisi, ekonomisi, tarihi, yolları, yakın şehirlere olan uzaklığı coğrafyacının başlıca ilgi alanlarıdır. Tıpkı Kâtib Çelebi’nin Cihânnümâ eserinde olduğu gibi. Cihânnümâ’nın her iki telifinde de şehirler ön plandadır. Eserin ilk kısmında ele alınan genel coğrafi bilgiden yani yeryüzünün yapısı, şekli, dağlar, denizler, nehirler, göller, iklimler (matematiksel ve bölgesel konumlar) ve ülkelerden sonra farklı kıtalardaki birçok şehir önemli özellikleri ile ele alınmaktadır.
Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi’nin Murad Molla Kısmında nr. 1803’te kayıtlı olan Esâmî-i’l-Aktâr ve’l-Büldân ve’l-Kurâ min Cihânnümâ (Beyân-ı Memâlik) adlı yazma eser ise sadece şehirlere odaklanmış bir coğrafya ve şehir tarihi eseridir. Eserin en önemli özelliklerinden biri isminden de anlaşılacağı üzere Cihânnümâ ile olan münasebetidir. Müellifi Es‘ad Efendi, Cihânnümâ’yı mütalaa ettiği süreçte bu risaleyi yazmaya karar vermiştir. Es‘ad Efendi, Cihânnümâ’nın ilk telifindeki İklîm-i Rûm başlığı altında yer alan şehirleri harf sırasına göre tasnif ederek kendi belirlediği konular çerçevesinde eserini kaleme almıştır.
Bu çalışmada, eserin muhtevasına, eserde yer alan şehirlere dair verilen bilgilerin değerlendirilmesine, Cihânnümâ ile karşılaştırılmasına ve Osmanlı coğrafya literatüründe bu eserin önemine yer verilmiştir. Çalışmanın sonunda yer alan eserin transkripsiyonu ise coğrafya ve şehir tarihi alanında çalışan araştırmacıların değerlendirilmesine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Beyân-ı Memâlik, Es‘ad Efendi, Cihânnümâ, Kâtib Çelebi, Rumeli Şehirleri

Kaynakça

• Âşık Mehmed, Menâzirü’l-Avâlim, haz. Mahmut Ak (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007).
• Batlamyus (Klaudios Ptolemaios), Coğrafya el kitabı: Araştırma raporu=Manuel of geography: Research report=Handbuch der geographie: Forschungsbericht. metin Alfred Stückelberger, Florian Mittenhuber, Robert Fuchs, (İstanbul: Ptolemaios-Forschungsstelle Universitat Bern/Bern Üniversitesi Ptolemaios Araştırma Merkezi, Boyut Yayıncılık, 2017).
• Danış, İlhami. “Takvîmü’l-Büldân ve Osmanlı Coğrafyacılarına Tesiri Üzerine Bir İnceleme” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 36 (İstanbul: 2017), 21-56.
• Es‘ad Efendi. Beyân-ı Memâlik, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Murad Molla Kısmı nr. 1803. Fazlıoğlu, İhsan. “Mustafa b. Ali”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 31 (İstanbul: 2006), 287-288.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Mustafa Sıdkı”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 31 (İstanbul: 2006), 356-357. Gökyay, Orhan Şaik. “Cihannümâ” Diyanet Vakıf İslâm Ansiklopedisi 7 (İstanbul: 1993), 541-542.
• İstanbullu, Şehnaz. Osmanlılarda Coğrafya Bilimi ve Mustafa B. Ali’nin Tuhfetü’z-zaman ve Haridetü’l-evan’ı (Transkripsiyon) Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi (Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: 2019).
• Kâtib Çelebi. Cihânnümâ (Topkapı Saray Müzesi Kütüphanesi nr. 1624).
• Kâtib Çelebi. Levâmi‘u’n-Nûr fî Zulmet-i Atlas Minor İnceleme-Tıpkıbasım, haz. Ahmet Üstüner, H. Ahmet Arslantürk, Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Türk-İslâm Bilim Kültür Mirası, (Ankara: 2017).
• Kut, Günay; Bayraktar, Nimet. Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021).
• Mintz, Daniel. “The hunt for the lost cities of Ptolemy”, BSHM Bulletin: Journal of the British Society for the History of Mathematics, 24/1, (2009), 1-11.
• Özür, Nazan Karakaş. “Cihannüma’dan Yansıyanlar: Bir Doküman Analizi” İstanbul Üniversitesi Coğrafya Dergisi 29 (İstanbul: 2014), 120-144.
• Sabev, Orlin (Orhan Salih). “Kâtib Çelebi ve İbrahim Müteferrika”, Uluslararası Kâtib Çelebi Araştırmaları Sempozyumu Bildilerileri edit. T. Gökçe, M. Acıpınar, İ. Kokdaş, Ö. Küpeli (İzmir: 2017), 158-165.
• Sezen, Gülşen. Mustafa Sıkî Efendi’nin Dîvânı Transkripsiyonlu Metin-Edebi İnceleme, (İstanbul: Yayınlanmamış Yükseklisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010), 17-20.
• Sipâhîzâde Mehmed. Evzahu’l-mesâlik ilâ ma’rifeti’l-büldân ve’l-memâlik, haz. İlhami Danış (Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2019).
• Taeschner, Franz. “Osmanlılarda Coğrafya” çev. Hâmid Sadi Selen, Türkiyat Mecmuası II (İstanbul: 1926), 271-314.
• Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/necib-necib-damadzade-mehmed-efendi. Son Erişim: 30.10.2021.
• Unat, Yavuz. “Mustafa İbn Ali el Muvakkît ve İ’lâm el İbâd fî A’lâm el Bilâd (Şehirler Âleminde Mesafelerin Bildirimi) Adlı Risâlesi” EJOS VII (Utrecht: 2004), 1-48.
• Beyân-ı Memâlik’teki Yer Adlarının Tespitinde Başvurulan Eserler Kaynakçası
• 174 numaralı Hersek livası icmal Eflakan ve Voynugan tahrir defteri (939/1533), yay. haz. Ahmet Özkılınç, Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ, Murat Yüzbaşıoğlu, (Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 2009).
• 367 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri ile 101, 114 ve 390 Numaralı İcmâl Defterleri (920-937 / 1514-1530 ) I Karlı-ili, Agrıboz, Mora, Rodos ve Tırhala Livâları (Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 2007).
• 367 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri ile 94 ve 1078 numaralı Avlonya Livası Tahrir Defterleri (926-1520 / 937-1530): Yanya, İskenderiye, Ohri, İl-basan ve Avlonya Livaları ile Dukakin Vilayeti (Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2008).
• 91, 164, mad 540 ve 173 numaralı Hersek, Bosna ve İzvornik livâları icmâl tahrir defterleri (926-939/1520- 1533), yay. haz. Ahmet Özkılıç, Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ, Murat Yüzbaşıoğlu, Ali Toköz (Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2006).
• Aladağ, Fatma. “Cities And Administrative Divisions Of The Ottoman Empire In The Early 16th Century: A Case Study For The Application Of Digital History To Ottoman Studies”, İstanbul Şehir Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi (İstanbul: 2020).
• Alan, Ercan. “Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Sancakları, Kazaları Ve Kadılar”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 33 (Kasım 2016), s. 337-377.
• Andreasyan, H.d.; İnciciyan, P. L. “Osmanlı Rumelisi Tarih ve Coğrafyası”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 2-3 (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 1974), 11-88.
• Celalzade Salih Çelebi, Tarih-i sefer-i zafer-rehber-i Alaman, Kanuni Sultan Süleyman’ın Alaman seferi (1532), haz. Fatma Kaytaz (İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2016).
• Erdoğdu, M. Akif. “Kanuni Sultan Süleyman’ın 1532 Tarihli Alman Seferi Ruznâmesi”, Tarih İncelemeleri Dergisi XXIX/1, (İstanbul: 2014), 167-187.
• Erkan, Davut. Matrâkçı Nasûh’un Süleymân-nâmesi (1520-1537), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, (İstanbul: 2005).
• Hagen, Gottfried. Bir Osmanlı Coğrafyacısı İşbaşında: Kâtib Çelebi’nin Cihânnümâ’sı ve Düşünce Dünyası, çev. Hilal Görgün, (İstanbul: Küre Yayınları, 2015).
• Işık, Sevgi; Kadıoğlu, Songül; Yıldırır, Mehmet. Kuyûd-ı Kadîme Arşiv Kataloğu (Ankara: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu Ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı, 2012).
• Işık, Mustafa. “XVI. Yüzyılda Osmanlı Hakimiyetinde Budin” Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi (Sakarya: 2013).
• Kul, Eyüp. “Bosna Eyaleti’nde Askerî ve Sosyal Alanda Yapılan Faaliyetler (1700-1715)”, Türkiyat Mecmuası Journal of Turkology C. 28/2, (İstanbul: 2018), 111-136.
• Kuru, Levent. “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Rumeli Kadılıkları”, Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi / Journal of Balkan Research Institute C. 8, S. 2, (Aralık, 2019), 261-294.
• Osmanlı Yer Adları I: Rumeli Eyaleti (1514-1550), (Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 2013).
• Sarıcaoğlu, Fikret. “Kâtib Çelebi’nin Cihânnümâ’sı ve Kaynakları”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi (İstanbul: 1990).
• Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları (Alfabetik Sırayla), (Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2006).
• Tercümân Mahmûd’un Târîh-i Ungurus Adlı Kroniği: İnceleme-Metin-Tıpkıbasım, haz. György Hazai, (Ankara: TÜBA Türkiye Bilimler Akademisi, Türk-İslam Bilim Kültür Mirası Dizisi, 2017).
• Üstüner, Ahmet. “Levâmi‘u’n-Nûr Metin ve Değerlendirme”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi (İstanbul: 2017).
• Yardımcı, Mehmet Emin. “Nüfus ve Arazi Tahrir Defterlerine Göre XV ve XVI. Yüzyıllarda Bosna Livâsının Sosyal ve Ekonomik Yapısı”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk İktisat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi (İstanbul: 2004).