Söz Varlığı Bağlamında Başkurt Gelin Türküleri: Sěñlevler

Yıl 2023, Cilt: 33 Sayı: 1, 259 - 296, 28.07.2023

Murat Özşahin

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1243930

Öz

Düğün, çeşitli kültürlerde doğum ve ölüm gibi hem bir başlangıç hem de bir bitiştir. Yaşamın bir aşaması olan bu tören her kültürde kendine özgü uygulamalar ve sözlü ürünler meydana getirmiştir. Başkurt Türklerinde de düğünlerde söylenen ayrılık hüznünü anlatan sěñlev adlı türküler vardır. Bu türküler, Başkurt Devlet Üniversitesi arşivlerinde muhafaza edilen ve Başkurdistan’ın dört bölgesinden 1957-1969 yılları arasında derlenmiştir. Bu bölgeler; Böryen, Heybulla, Kügersin-Yensura-Baymak ve Salavat bölgeleridir. Toplam 18 gelin türküsünün dokuzu Salavat bölgesinden derlenmiştir. Bu türküler, gelinin ayrılık acısını, ailesine, çocukluğuna özlemini ve babasına şikâyetini anlattıkları sözlü ürünlerdir. Bu çalışmada ise Başkurt gelin türkülerinin özellikleri açıklanmıştır ve sěñlev sözünün kökeni hakkında değerlendirmelere yer verilmiştir. Ancak temelde bu türkülerin söz varlığı tematik açıdan incelenmiştir. Bunun için 15 tema belirlenmiştir. Bunlar; coğrafya/zaman, aile, renk, hayvan, yiyecek, vücut, sayı, eşya, giyim, soyut/ kavram, özel ad, bitki, din, toplum, maden, ev temalarıdır. Çalışmada bu temalar ve bu temalar altında tespit edilen kimi sözler üzerine değerlendirmeler sunulmuştur. Kadınlar tarafından yaratılan ve icra edilen gelin türküleri, söz varlığı açısından Başkurt kadınlarının dünyasını yansıtmaktadır. Coğrafya, aile ve hayvan temaları, en yoğun temalardır. Maden, yiyecek ve din temaları da en az kullanılan temalardır. Yaklaşık 286 kavram ile oluşturulan gelin türküleri, diyalektolojik sözlüklerde ve monografilerde olmayan sözler ve biçimler içerir. Ayrıca karşılaştırmak üzere çalışma sonunda gelin türkülerinin transkripsiyonu ve Türkiye Türkçesi aktarmaları numaralandırılarak eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Başkurt Halk Edebiyatı, Gelin Türküleri, Ağıt, Söz Varlığı, Tema

Teşekkür

2013 yılında bu malzemeyi paylaşan Başkurt Devlet Üniversitesi akademisyenleri Prof. Dr. Azamat A. Gallyamov ve 2020 yılında aramızdan ayrılan merhum Doç. Dr. Gaynislam D. İbrahimov’a şükranlarımı sunuyorum. Söz konusu gelin türküleri ve Başkurt başka tür sözlü ürün derlemelerine günümüzde http://nevmenandr.net/pages/bashfolk.php?id=content bağlantı adresinden ulaşmak mümkündür.

Bashkir Bride Ballads in The Context of Vocabulary: Senglevs

Öz

Weddings in various cultures mark both a beginning and an end, similar to birth and death. This ceremony is a stage of life and has created unique practices and oral literary texts in every culture. Bashkirs also have bridal ballads called senglevs, that tell about the bride’s sadness at being separated from her family and are sung on the wedding day. These folk songs have been preserved in the archive of Bashkir State University and were compiled from four regions of Bashkortostan (Burzyanzky, Khaybullinsky, Kugarchinsky-ZianchurinskyBaymaksky, and Salavatsky) between 1957-1969. Nine of the 18 bridal ballads had been compiled from the Salavatsky district. These bridal ballads have talk about the bride’s pain at leaving her family, longing for her childhood, and complaining to her father. This study explains the features of the Bashkir bridal ballads and shares etymological opinions regarding the word senglev. Basically, the article thematically studies the vocabulary of the bridal song lyrics and identified 15 themes: topography/geography/time, family, colors, animals, food, body, numbers, goods, clothes, abstract/concept, onomastics, plants, religion, society, metals/minerals, and home. The study also presents opinions, comments, and analyses regarding the words from these themes. The bride ballads are created and performed by women and reflect the world of Bashkir women in terms of vocabulary. The themes of geography/time, family, and animals occur more frequently than other themes, with the themes of minerals, foods, and religions occurring the least. The Bashkir bridal ballads consist of about 286 words, including some words and morphemes that are not found in dialectical dictionaries or monographies. Transcriptions and Turkish translations of the bridal texts are added at the end of the study.

Anahtar Kelimeler

Bashkir Folklore, Bridal Ballads, Epicedium, Vocabulary, Theme

Kaynakça

• Abdullin, İ.A, S. B. Vahitova, F. M. Gazizova, L. R. Gaynanova, F. E. Ganiyev, M. G. Möhemmediyev, Ş, S, Hanbikova, R. G. Ehmetyanov, Tatar TelenenAnlatmalı Süzlege, III Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 1981 google scholar
• Agliullina, A. M. “Başkirskiy Svadebnıy Obryad Senlyav”, Biblioteka Nematerial’nogo Kul’turnogo Naslediya Respubliki Başkortostan (2021), erişim 10 Ekim 2022 https://kitaplong.ru/senlyu_rus google scholar
• Söleymanov, A ve R. Sultangareeva (Editör). Başkort halık ijadı - yola folklorı. Öfö: Kitap, 1995. google scholar
• Başkort Telenen AkademikHüzlege, 5.t, Editör F. G. Hisamitdinova, Öfö: Kitap, 2013. google scholar
• Başkort Telenen Diyalekttarı Hüzlege. Hazırlayanlar M. İ. Dilmöhemetov, U. F. Nezirgolov, S. G. Sabiryanova, G. G. Gereyeva, Öfö: Kitap, 2002. google scholar
• Başkort Telenen Tönyak-Könbayış Dialektı (BTTKD) - 1954 yılgı dialektologik ekspeditsiya otçetı Ufa: Gilem, 2008. google scholar
• Burangolov, M. Sesen Amanatı. Öfö: Kitap, 1995. google scholar
• Clauson, G. An Etymological Dictionary ofPre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Clarendon Press, 1972. google scholar
• Çevirme, H. ve R. OYMAK, (2009). “Halk Anlatılarının Metinselliği”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 2/3-4 (2009): 74-83. google scholar
• Doerfer, G. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. III, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1967. google scholar
• Ehmetyanov, R. Tatar Telenen Etilomogik Süzlege. I-II. Kazan: Megarif-Vakıt, 2015. google scholar
• Gaysina, F. F. “O Religioznom Folklore Başkir”. II Mejdunarodnaya Nauçno-Praktiçeskaya Konferensiya Posvyaşçennaya 25 Letiyu Meçeti-Medrese “Ak Meçet” - “Rol İslama v Stabilizatsiya Sotsialnıh Protsessov”. Naberıjnıe Çelnı: Naberejnoçelninskoe Musulmanskoe Medrese “Ak Meçet”, 18 Marta 2017, s. 16-19. google scholar
• Hakimyanova, A. M. ve R. A. Soltangareeva. Başkirskie svadebnıe pesni (tekst i praktika). Ufa: Mir Peçati, 2018. google scholar
• Hakimyanova A. M. “Slovesno-poetiçeskiy repertuar başkirskoy svad’bı: Proşloe i nastoyaşçee” Oriental Studies, 13/5 (2020): 1476-1487. google scholar
• Höseyinova, G. “Başkurt Folklorunda Kız-Kuş Motifi”. Ed. A. Melek Özyetkin, Tarihten Bugüne Başkurtlar, İstanbul: Ötüken, 2008. google scholar
• İnan, A. “Türk Düğünlerinde Exogamie İzleri”. Makaleler ve İncelemeler I, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998. google scholar
• İsengulova, G. A. “Obrazovanie imen i glagolov ot podrajatelnıh slov v sovremennom başkirskom yazıke” Sovremennıe Problemı Nauki i Obrazovaniya, 1/2 (2015). Erişim 15 Eylül 2022 https://science-education. ru/ru/article/view?id=19881 google scholar
• İskakova, L. N. Tyurkskie pis’menniye pamyatniki VII-XI vv. i Başkirskaya Slovesnost’ (Voprosı poetiki, traditsii), Avtoreferat, Başkirskiy Gosudarstvennıy Universitet, 2007. google scholar
• Karaağaç, G. Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ, 2012. google scholar
• Kasimova, Z. M. “Svadebno-obryadovıy folklor Tyurkoyazıçnıh narodov”. Nurgisa Tilendievtin Murası jene jana kazakstandık patriotizmdi kalıptastıruv takırıbındagı ulı kompozitordın 90-jıldıgına jene Ulı Otan sogısındagı Jenistin 70-jıldıgına arnalgan Halıkararlık Gılımi-Praktikalık Konferentsiya, Almatı: T. Jürgenov KazUÖA, 16 Kazan 2016: 111-115. google scholar
• Keskinsu, G. Tatar-Başkurt-Çuvaş Destanlarında Hayvanların İşlevlerinin İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, 2022. google scholar
• Lessing, F. D. Moğolca-Türkçe Sözlük, I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2003. google scholar
• Mircanova, C. F. Yujnıy dialekt Başkirskogo yazıka (v sravnitel’no-istoriçeskom osveşçenii). Disertatsiya na soiskanie uçenoy stepeni doktora filologiçeskih nauk. Ufa: Akademiya Nauk SSSR Başkirskiy Filial İnstitut İstorii, Yazıka i Literaturı, 1983. google scholar
• Musaoğlu, M. “Türk Folklorik Metinlerinin Ontolojik-Lengüistik Temelleri”. Dil Dergisi, 0/118 (2003): 16-25. google scholar
• Nadrşina, F. A. Başkirskoe Narodnoe Tvorçestvo, Predaniye i Legendı, II, Ufa: Başkirskoe Knijnoe İzdadelstvo, 1987. google scholar
• Özşahin, M. Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2017. google scholar
• Steingass, F. A Comprehensive Persian-English Dictionary. Beirut: Typopress, 1998. google scholar
• Sultangaraeeva, R. A. Jizn’ çeloveka v obryade. Ufa: Gilem, 2006. google scholar
• Şayhulov, A. G., L. V. Bikmaeva; Z. R. Sadıkova. Materialı k İdeografiçeskomu Slovaryu Dialektov Tatarskogo Yazıka, I-II. Ufa: BaşGU, 2005. google scholar
• Şekür, R. Başkort Dialektologiyahı. Öfö: Kitap, 2012. google scholar
• Tatar Telenen Zur Dialektologik Süzlege, haz. F. S. Bayazitova, D. B. Ramazanova, Z. R. Sadıykova, T. H. Heyretdinova, Kazan: Tatarstan Ktiap Neşriyatı, 2009. google scholar
• Zaripova Çetin, Ç. “Tatar Türklerinin Düğün Geleneği” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2/3 (2005): 92-119. google scholar
• Yavuz, C. “Türk Kültüründe Gelin Ağlatma Ritüeli ve Çuvaşlar Örneği” Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 4/35 (2021): 909-925. doi: 10.12981/mahder.956916 google scholar