Acem Mülteciler: Kaçar Hanedanı’nda Taht Mücadelesi ve Osmanlı Devleti’ne İltica Eden İran Şehzadeleri

Yıl 2023, Cilt: 33 Sayı: 1, 79 - 103, 28.07.2023

Eralp Yaşar Azap

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1270678

Öz

Kaçarlar, 1795 yılında Ağa Muhammed Han’ın tesis ettiği hâkimiyetle birlikte İran’da iktidara gelen bir Türk hanedanıydı. Yaklaşık yüz otuz yıl İran’da iktidarı elinde tutan Kaçar Hanedanı, Ağa Muhammed Han’ın vasiyeti doğrultusunda, yazılı kurala dayanmayan bir veraset sistemi uygulamaya çalıştı. Uygulanmaya çalışılan bu veraset sistemi, Feth Ali Şah’ın tahta çıkmasından sonra onun şehzadeleri arasında itirazlara neden oldu. Özellikle Veliaht Şehzade Abbas Mirza’nın ölümünden sonra sisteme karşı yükselen itirazlar, Feth Ali Şah’ın ölümüyle beraber doğrudan bir taht mücadelesine dönüştü. Mücadelede mağlup olan şehzadeler ve hanedan mensupları, İran’ı terk ederek Osmanlı Devleti’ne sığınmayı tercih etti ve bu devletin topraklarında uzun süre yaşamlarına devam etti. Bu çalışma, Kaçar Hanedanı’nda uygulanmaya çalışılan veraset sisteminin neden olduğu taht mücadelesini ve bunun sonucunda Osmanlı Devleti’ne iltica eden hanedan mensuplarının durumunu; Farsça ve Türkçe literatür ile Osmanlı arşiv belgeleri doğrultusunda ortaya koymaya çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Kaçar Hanedanı, Feth Ali Şah, Veraset, İltica

Persian Immigrants: Struggle for the Throne in the Qajar Dynasty and the Persian Princes (Şehzades) Who Took Sanctuary in the Ottoman Empire

Öz

The Qajars were a Turkish dynasty that had came to power in Persia under the rule Agha Muhammad Khan had established in 1795. The Qajar Dynasty, held power in Persia for about 130 years and had tried to implement a succession system not based on written rules in line with the will of Agha Muhammad Khan. This succession system raised objections among his princes after Feth Ali Shah ascended the throne. After the death of Crown Prince Abbas Mirza in particular, the objections raised against the system turned into a direct struggle for the throne, resulting in the death of Feth Ali Shah. The princes and members of the dynasty who’d been defeated in the struggle preferred to leave Persia and take refuge in the Ottoman Empire, continuing their lives in Ottoman territory for a long time. This study examines the struggle for the throne this succession system that had been attempted to be implemented in the Qajar Dynasty had caused, as well as the status of the dynasty members who’d taken refuge in the Ottoman Empire as a result. The article attempts to reveal these in line with the Persian and Turkish literature and Ottoman archive documents.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Qajar Dynasty, Feth Ali Shah, Inheritance, Heirdom, Sanctuary

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümayun Düvel-i Ecnebiye Kalemi Defterleri (A.{ DVN. DVE. d) google scholar
• Cevdet Hariciye (C.HR) google scholar
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR. MKT) google scholar
• Hatt-ı Hümayun (HAT) google scholar
• Hazine-i Hassa İradeler (HH. İ) google scholar
• İrade Dahiliye (İ. DH) google scholar
• İrade Hariciye (İ.HR) google scholar
• İrade Meclis-i Vala (İ. MVL) google scholar
• İrade Meclis-i Mahsus (İ. MMS) google scholar
• Sadaret Amedi Kalemi Evrakı (A.} AMD) google scholar
• Sadaret Divan-ı Hümayun Mühimme Kalemi Evrakı (A.} DVN. MHM) google scholar
• Sadaret Mektubi Kalemi (A.} MKT) google scholar
• Sadaret Mektubi Kalemi Muhimme Evrakı (A.} MKT. MHM) google scholar
• Sadaret Name-i Hümayun Evrakı (A.} DVN. NMH) google scholar
• Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı (A.} MKT. NZD) google scholar
• Sadaret Umum Vilayat Evrakı (A.} MKT. UM) google scholar
• Ahmed Cevdet (Paşa). Tarih-i Cevdet XII. Cilt. Dersaadet: Matbaa-i Osmaniyye, 1301. google scholar
• Ahmed Lûtfî Efendi. Vak’a-Nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi Cilt XIII. Hazırlayan Münir Aktepe. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990. google scholar
• Ahmed Lûtfî Efendi. Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi Cilt VI-VII-VIII. Hazırlayan Yücel Demirel. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999. google scholar
• Akay, Tolga ve Süleyman Öcal. “Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında Bağdat’ta Kaçar Hanedanlığından Bir Mülteci: Abbas Mirza Mülk Ara”, İran Çalışmaları Dergisi 6/2 (2022): 321-341. google scholar
• Ashraf, Assef. “From Khan to Shah: State, Society and Forming the Ties that Made Qajar Iran”. Doktora Tezi, Yale University, 2016. google scholar
• Azap, Eralp Yaşar. Şah Mat: 1820-1823 Osmanlı-İran Savaşı (Siyaset-Harekât-Lojistik/Organizasyon). İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2023. google scholar
• Cihangir Mirza. Tarih-i Nov. Hazırlayan Abbas İkbal. Tahran: Neşr-i Ketebhane-i Ali Ekber, 1327. google scholar
• Çelik, Yüksel. Şeyhü’l-Vüzera Koca Hüsrev Paşa II. Mahmud Devrinin Perde Arkası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013. google scholar
• Hidayet, Rıza Kulu Han. Tarih-i Ravzatü’s-Safa-yı Nasırî (Cild-i Nohom Behş-i Dovvom Donbale-i Saltanat-ı Fethali Şah). Tahran: İntişarat-ı Esatir, 1380. google scholar
• Hormoci, Mohammed Cafer. Hakayikü’l-Ahbar-ı Nasırî. Hazırlayan Hoseyin Hidivcem. Tahran: Neşr-i Ney, 1363. google scholar
• Hossammozi, Necef Ali. Tarih-i Revabıt-ı Siyasi-i İran ba Donya. Hazırlayan Homayun Şehidî. Tahran: Neşr-i İlm, 1364. google scholar
• Kadıha, Fatemeh. Esnad-ı Revabıt-ı İran ve Rusye der Dovran-ı Feth Ali Şah ve Mohammed Şah-ı Kacar. Tahran: Neşr-i Merkez-i Esnad ve Tarih-i Diplomasi-i Vezaret-i Umur-ı Harice, 1380. google scholar
• Karadeniz, Yılmaz. İran’da Sömürgecelik Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795-1925). İstanbul: Bakış Yayınları, 2006. google scholar
• Karadeniz, Yılmaz. İran Tarihi (1700-1925). İstanbul: Selenge Yayınları, 2013. google scholar
• Kaydari, Abbas Kadimi. “Bohran-ı Canişini der Dovlet-i Kacar ez Tesis ta Culus-ı Mohammed Şah-ı Kacar”, Pejoheşha-yı Tarihi, 5 (1389): 87-106. google scholar
• Kaydari, Abbas Kadimi. “Rusye ve İngilis ve Mesele-i Canişini-i Şah der İran Sadr-ı Kacar”, Tarih-i Revabıt-ı Harici 44 (1389): 125-150. google scholar Mehdevi, Abdorreza Hoşeng. Tarih-i Revabıt-ı Harici-i İran ez İbtida-yı Dovran-ı Safeviye ta Payan-ı Ceng-i Dovvom-ı Cehani (1500-1945). Tahran: İntişarat-ı Emir Kebir, 1355. google scholar
• Mohammed Hüseyin Han İtimaddüssaltana. Sadrü’t-Tevarih. Hazırlayan Mohammed Moşiri. Tahran: Neşr-i Ruzbehar, 1357. google scholar
• Naibyan, Celil, Seccad Bergizer ve İbrahim Haksar Boldaci. “Peyamedha-yı İctimai ve Siyasi-i Rekabet-i Mohammed Ali Mirza Dovletşah ve Abbas Mirza”, Motalaat-ı Tarih-i Ferhengi 13 (1391): 107-137. google scholar
• Nefisi, Said. Tarih-i İctimai ve Siyasi-i İran der Dovre-i Moasır. Tahran: Neşr-i Ahura, 1383. google scholar
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Nâsırüddin Şah”. İslam Ansiklopedisi. 32: 405-406. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006. google scholar
• Sahhâflar Şeyhi-zâde Seyyid Mehmed Esad Efendi. Vak’anüvis Es’ad Efendi Tarihi (Bâhir Efendi’nin Zeyl ve İlâveleriyle 1237-1241/1821-1826). Hazırlayan Ziya Yılmazer. İstanbul: Osav Yayınları, 2000. google scholar
• Sepehr, Muhammed Taki. Nasihü’t-Tevarih Tarih-i Kacariye ez Agaz ta Payan-ı Saltanat-ı Feth Ali Şah Cild-i Evvel. Tahran: Neşr-i Esatir, 1377. google scholar
• Shahvar, Soli. “Domestic and External Considerations in the Struggle over Regency in Early Qajar Iran: The Princely Rivalry Between Abbas Mirza and Muhammed-Ali Mirza”, Middle Eastern Studies 56/4 (2020): 549-569. google scholar
• Sümer, Faruk. “Kaçarlar”. İslam Ansiklopedisi. 24: 51-53. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001. google scholar
• Şemim, Ali Asgar. İran der Dovre-i Saltanat-ı Kacar. Tahran: Neşr-i Behzat, 1387. google scholar Şirazi, Mirza Fazlullah. Tarih-i Zolkarneyn Cild-i Dovvom. Tahran: Neşr-i Merkez-i Esnad ve Meclis-i Şurayı İslami, 1380. google scholar
• Türker, Özgür. Güney Kafkasya’da Rusya-İran Nüfuz Mücadelesi (1779-1813). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020. google scholar
• Yazıcı, Tahsin. “Feth Ali Şah”. İslam Ansiklopedisi. 12: 451-452. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995. google scholar
• https://presidentofindia.nic.in/eartcategorydetail.htm?2&type=cat Erişim 18.02.2023. google scholar
• https://en.wikipedia.org/wiki/Abbas_Mirza#/media/File:A_Portrait_of_The_Crown_Prince_Abbas_Mirza,_ Signed_L._Herr,_Dated_(1)833.jpg Erişim 18.02.2023. google scholar
• http://www.qajarpages.org/zelli.html Erişim 18.02.2023) google scholar
• http://bukharamag.com/1390.05.21689.html Erişim 18.02.2023. google scholar
• https://en.wikipedia.org/wiki/Hossein_Ali_Mirza#/media/File:Hosseinali_Mirza.jpg Erişim 18.02.2023. google scholar