Yarkend Hanlığı’nın Tarihî Kaynaklarına Katkılar: Gustaf R. Raquette’in Neşrettiği Yolbars Han Yarlığı’nı Yeniden Okuma

Yıl 2023, Cilt: 33 Sayı: 1, 105 - 125, 28.07.2023

Fatih Bakırcı

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1272654

Öz

Yarkend hanlarından Yolbars Han’a ait 1073/1662 tarihli soyurgal yarlığı üzerine 1930 yılında Gustaf Raquette tarafından Lund Üniversitesi Jarring koleksiyonundaki belgenin esas alınmasıyla yapılan metin neşri bu makalenin konusunu oluşturmaktadır. Raquette’in çalışmasındaki transkripsiyonlu metin, Almanca çevirisi ve dipnotlar eleştirel olarak değerlendirilmiş ve yeniden okunmuştur. Bizi bu çalışmada Raquette’in söz konusu neşrine eleştirel yaklaşıp yeniden okumaya sevk eden ise belgenin Houghton Kütüphanesi MS Turk 70 Doc. 11/2 künyeli nüshası olmuştur. Bu nüsha sayesinde metin üzerinde karşılaştırmalı bir okuma yapılmış, böylece söz konusu belgenin filolojik metin neşrine eleştirel yaklaşılmaya çalışılmıştır. Zira Türk dili, tarihi ve kültürü üzerine yapılan akademik çalışmalarda Raquette’in Yolbars Han’a ait belge üzerine yaptığı neşri referans olarak gösterilmekte ve birtakım değerlendirmeler buradaki verilere dayandırılarak yapılmaktadır. Dolayısıyla başta Yarkend Hanlığı tarihi olmak üzere hanlığın tarihyazımı, diplomatikası; bölgenin ve dönemin dili ve sosyo-kültürel hayatıyla ilgili yapılacak yanlış veya eksik değerlendirmelerin önüne geçmek adına elde ettiğimiz yeni belge ışığında bu çalışmanın yeniden gözden geçirilmesi ve Türkoloji çalışmalarına kazandırılması akademik açıdan elzem olmuştur. Bu nedenle makalede Raquette’in neşri ile belgenin Harvard nüshası filolojik olarak karşılaştırılmış, okuma hataları ve farklılıkları tek tek belirlenip tasnif edilmek suretiyle gerekli izahlar yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yarkend Hanlığı, Gustaf Raquette, Yarlık, Soyurgal, Diplomatika

Contributions to the Historical Resources of the Yarkent Khanate: A Critical Reading of Yulbars Khan’s Jarlig as Published by Gustaf R. Raquette

Öz

The subject of this article is the text published in 1930 by Gustaf Raquette based on the document in the Jarring collection of Lund University regarding the Yarkent khan Yulbars Khan’s legal document written 1073 AH (1662 CE). The study critically evaluates and conducts a re-reading of Raquette’s work, which had been transferred to the Arabic transcription alphabet, and of the German translation of the text and the related footnotes. This study involves the manuscript copies at Houghton Library registered under MS Turk 70 Doc. 11/2. The study has conducted a comparative reading of the text in order to critically approach the philological text of this document. This has been done because academic studies on Turkish language, history, and culture have cited Raquette’s publication on the document belonging to Yulbars Khan as a reference, with certain evaluations having been made based on the pertinent data therein. As a result, having this study of the history of the Yarkent Khanate, as well as the histography and diplomacy of the Khanate, be reviewed and brought to Turcology studies is seen to be academically essential in light of the new document we have obtained so as to prevent any wrong or incomplete evaluations that have occurred regarding the language and sociocultural life of the region and period. For this reason, the article philologically compares Raquette’s publication with the Harvard copy of the document, identifies and individually classifies the presence of reading errors and differences between the two, and makes explanations as needed.

Anahtar Kelimeler

Yarkent Khanate, Gustaf Raquette, Jarlig, Suyurghal, Diplomatica

Kaynakça

• Alan, Hayrünnisa. “Tavacı”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). XL: 177-178. İstanbul, 2011. google scholar
• Alpargu, Mehmet. “Türkistan Hanlıkları”. Türkler Ansiklopedisi. 8: 557-605. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 20022. google scholar
• Arat, Reşit R. Gazi Zahîreddin Muhammed Babur, Baburnâme (Vekayi). İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2006. google scholar
• Asqarova, Jannatkhon. Türkistan Hanlıkları Yazışmalarının Dil ve Üslup İncelemesi. Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, 2015. google scholar
• Bakırcı, Fatih. Yarlık ve İnayetnameler: Harvard Üniversitesindeki Yarkend Hanlığı ve Hocalar Dönemi’ne Ait Belgeler. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2023. google scholar
• Berbercan, M. Turgut. “İsveç Türkolojisinden İki Bilgin: Gustaf Raquette ve Gunnar Jarring”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 10 (2017): 42-54. google scholar
• Clauson, S. Gerard. An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford, 1972. google scholar
• Çelik, M. Bilal. “Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları (1514-1762)”. History Studies Internatıonal Journal of History 4 (2012): 65-89. google scholar
• Demirci, Mustafa. “İkta”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). XXII: 43-47. İstanbul, 2000. google scholar
• Doerfer, Gerhard. Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen I (TMEN-I). Wiesbaden, 1963. google scholar
• Kök, Naciye K. “Türkistan Hanlıklarına Ait Belgelerde Geçen Meslek ve Unvan Adları”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 15 (2020): 1-30. google scholar
• Necip, E. N. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çeviren İklil Kurban. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2008. Ölmez, Mehmet. “Soyurgal”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). XXXVII: 388-399. İstanbul, 2009. Paydaş, Kâzım. “Moğol ve Türk İslam Devletlerinde Suyurgal Uygulaması”, Bilig 39 (2006): 195-218. google scholar
• Raquette, Gustaf R. “Eine Kaschgarische Waqf-urkunde aus der Khodschazeit Ost-Turkestans”. Lunds Unıversıtets Ârsskrift. N. F. Avd. 1. Bd. 26. Nr 2., C. W. K. Gleerup; Leipzig: Otto Harrassowıtz, Lund 1930: 3-24. google scholar
• Redhouse, sir James W. A Turkish and English Lexicon, Shewing in English The Significations of the Turkish Terms. Beirut: Librairie du Liban, 1987. google scholar
• Schwarz, Hanry G., “The Khwajas of Eastern Turkestan”. Central Asiatic Journal XX/4 (1976): 266-296. google scholar
• Steingass, Ferdinand. Persian-English Dictionary, 2. Baskı, London, 1930. google scholar
• Şeyh Süleyman Efendi-i Özbek el-Buhâri. Luğat-i Çağatay ve Türti-i 0Osmûm (1300/1882). [rûm^ 1298. (Türk Dilleri Araştırmaları 13 (2003), İstanbul). google scholar
• Tuğ, Kadir. Doğu Türkistan’da Hocalar Dönemi. Yüksek Lisans tezi, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, 2004. google scholar
• Tulum, Mertol. Meninski’nin Thesaurus’u ve XVII. Yüzyıl İstanbul Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. google scholar
• Veliyeva, Zilüfiye. Safevi Devlet Teşkilatı (Tezkiretü’l-Mülük’e Göre). Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2007. google scholar
• Yıldırım, Kürşat. Doğu Türkistan’ın Yer Adları Ch’in-Ting Hsi-Yü T’ung-Wen-Chih (1763). İstanbul: Kesit Yayınları, 2015. google scholar
• Yunusoğlu, Mağfiret K. Uygurca-Çince İdikut Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. google scholar