Müşirlikten Sürgüne Bir Hayat: Mustafa Zeki Paşa (1908-1914)

Yıl 2023, Cilt: 33 Sayı: 2, 681 - 720, 29.12.2023

Pınar Çevik Azap

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1341222

Öz

Sultan II. Abdülhamid döneminin önemli asker ve devlet adamlarından olan Mustafa Zeki Paşa’nın Mekteb-i Harbiye’den mezun olmasıyla başlayan kariyeri onu, Mekatib-i Umumiye-i Askeriye Nazırlığı ve Tophane-i Âmire Müşirliği’ne kadar taşımıştır. Her iki görevi birlikte yürüten Müşir Mustafa Zeki Paşa, II. Meşrutiyetin ilan edilmesinin ardından yaşanan hadiseler neticesinde tüm görevlerinden azledilmiştir. Müşir Mustafa Zeki Paşa, Sultan II. Abdülhamid’e yakınlığıyla bilinen paşalardan biri olması hasebiyle diğer paşalarla beraber İttihat ve Terakki Cemiyeti mensuplarının ve taraftarı olan halkın hışmına uğramıştır. Tepkilerin artması üzerine henüz azledilmesinin üzerinden birkaç gün geçtikten sonra Harbiye Nezareti’ne götürülen Mustafa Zeki Paşa, bir aylık bir sürecin sonunda üzerine geçirdiği devlet mallarını gönüllü bir şekilde iade etmesi neticesinde serbest bırakılmış ve Büyükada’ya götürülerek birkaç ay kendi köşkünde zorunlu ikamete tabi tutulmuştur. En nihayetinde Otuzbir Mart Vakası neticesinde toplanan Divan-ı Harp’te yargılanan Mustafa Zeki Paşa, sahip olduğu askerî rütbeleri alınarak Rodos’a sürülmüştür. Bu çalışma, Sultan II. Abdülhamid döneminde uzun yıllar önemli makamlarda idarecilik yapma imkânına sahip olan Müşir Mustafa Zeki Paşa’nın, II. Meşrutiyet’in ilanı ve sonrasında gelişen hadiseler nedeniyle görevlerinden azledilmesi, tepkilerin şiddetlenmesi neticesinde tutuklanması, tutukluluk süresinin kamuoyunca takibi, kendisinin ve eşlerinin üzerlerinde bulunan devlet mallarını iade süreci ve Rodos’a sürgünü ile neticelenen olayların akışını, dönemin basınının tanıklığı, Osmanlı Arşivi belgeleri ve Türkçe literatür doğrultusunda ortaya koymaya çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tophane-i Âmire Müşiriyeti, Mustafa Zeki Paşa, II. Meşrutiyet, Otuzbir Mart Olayı, İttihat ve Terakki Cemiyeti

A Life from Müşirlik (Marshalship) to Exile: Mustafa Zeki Pasha (1908-1914)

Öz

The career of Mustafa Zeki Pasha, who was among the most important soldiers and statesmen of his period began with his graduation from Mekteb-i Harbiye. He carried himself to the ministry of Mekatib-i Umumiye-i Askerîye and Müşir (Marshal) of Tophane-i Âmire. Müşir Mustafa Zeki Pasha was dismissed from both his positions because of the events following the declaration of Constitution II. Known for his closeness to Abdulhamid II, Müşir Mustafa Zeki Pasha could not escape the wrath of public, who were members and supporters of the Union and Progress Party. After increasing reactions a few days after his dismissal, Mustafa Zeki Pasha was taken to the Ministry of War. After one month, he was released after voluntarily returning the state properties he had taken on. He was taken to Büyükada and subjected to house arrest in his mansion for a few months. After being tried at Divan-ı Harp for the March 31 incident, his military ranks were taken, and he was exiled to Rhodes. This study attempts to expose the dismissal of Müşir Mustafa Zeki Pasha, who had the opportunity to hold important positions for many years during the reign of Sultan Abdulhamid II, from his duties owing to events after the declaration of Constitution II, his arrest as a result of intensified reactions, follow-up of his detention process by the public, the process of returning government properties from his spouses and himself, and the flow of events that resulted in his exile to Rhodes, according to the testimony of the media of the period, Ottoman archive documents, and Turkish literature.

Anahtar Kelimeler

Tophane-i Âmire Müşiriyeti, Mustafa Zeki Pasha, Constitution II, 31 March Incident, Union and Progress Party, İttihat ve Terakki

Kaynakça

• Bâbıâli Evrak Odası Evrakı (BEO.) google scholar
• Dâhiliye Hukuk Müşavirliği (DH.HMŞ.) google scholar
• Dâhiliye İdare (DH.İD.) google scholar
• Dâhiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH.MUİ.) google scholar
• Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.) google scholar
• Dâhiliye Siyasi (DH.SYS.) google scholar
• İrade Askerî (İ.AS.) google scholar
• İrade Dâhiliye (İ.DH.) google scholar
• İrade Dosya Usulü (İ.DUİT.) google scholar
• İrade Hususi (İ.HUS.) google scholar
• Mabeyn-i Hümayun İradeleri (MB.İ) google scholar
• Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriyye Müdüriyeti (ML.EEM.) google scholar
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.) google scholar
• Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.}MKT.MHM.) google scholar
• Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD.) google scholar
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE) google scholar
• Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzat (Y.PRK.ASK) google scholar
• Yıldız Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK) google scholar
• Zabtiye (ZB.) google scholar
• Osmanlı Yunan Harbi (1895) (110-9-1-4):11-9-7; 57-13-1; 71-4-4; 30-97-4; 123-54-3, 17-35-6; 59-22-7. google scholar
• Mustafa Zeki Paşa’nın Künye Kayıt Belgeleri ve Emeklilik Dosyası. [Şahsi başvuru esaslı temin edilmiştir.] google scholar
• Osman Ferit Sağlam Koleksiyonu (OFS) google scholar
• İkdam google scholar
• Millet google scholar
• Sabah google scholar
• Tanin google scholar
• Abdurrahman Şeref Efendi, Son Vak’anüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi II Meşrutiyet Olayları (19081909). Hazırlayan Bayram Kodaman ve Mehmet Ali Ünal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996. google scholar
• Akşin, Sina, Tunçay, Mete, Koçak, Cemil, Özdemir, Hikmet, Boratav, Korkut, Hilav, Selahattin, Katoğlu, Murat ve Ödekan, Ayla. Çağdaş Türkiye 1908-1980 Türkiye Tarihi 4. İstanbul: Cem Yayınevi, 1992. google scholar
• Akşin, Sina. 31 Mart Olayı. İstanbul: Dilek Matbaası, 1972. google scholar
• Akşin, Sina. Şeriatçı Bir Ayaklanma 31 Mart Olayı. İstanbul: İmge Yayınevi, 1994. google scholar
• Aydın, Mehmet Akif. “Kanun-i Esasi”. İslam Ansiklopedisi. 24: 328-330. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001. google scholar
• Cevad, Ali. İkinci Meşrutiyetin İlanı ve Otuzbir Mart Hadisesi. Çeviren Faik Reşit Unat. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1960. google scholar
• Çevik Azap, Pınar. “Tophane-i Amire Müşiriyeti’nin İdaresinde Dolmabahçe Gazhanesi (1890-1908)”, DTCF Dergisi 63.2 (2023): 1384-1427. google scholar
• Çevik Azap, Pınar. Tophane-i Âmire Müşiriyeti. İstanbul: Timaş Yayınları, 2023. google scholar
• Danişmend, İsmail Hami. 31 Mart Vak’ası. İstanbul: Yeni Matbaa,1961. google scholar
• Danso, Martin ve Uludağ, Mekki. “Aşiret Mektebi ve Özellikleri”, Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 1/1 (2012): 775-780. google scholar
• Georgeon, François. Sultan Abdülhamid. Çeviren Ali Berktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012. google scholar
• Gövsa, İbrahim Alaettin. Türk Meşhurları Ansiklopedisi İstanbul: Yedigün Neşriyat, 1946. google scholar
• Hacısalihoğlu, Mehmet. Jön Türkler ve Makedonya Sorunu (1890-1918). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003. google scholar
• İlmen, Süreyya. Dört Ay Yaşamış Olan Zavallı Serbest Fırka. İstanbul: Muallim Fuad Gücüyener Yayınevi, 1951. google scholar
• İrtem, Süleyman Kani. 31 Mart İsyanı ve Hareket Ordusu. Hazırlayan Osman Selim Kocahanoğlu. İstanbul: Temel Yayınları, 2003. google scholar
• Kansu, Aykut. 1908 Devrimi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011. google scholar
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi. IX cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2011. google scholar
• Kodaman, Bayram. “Aşiret Mekteb-i Hümayunu”. İslam Ansiklopedisi. 4: 9-11. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991. google scholar
• Kurşun, Zekeriya. Küçük Said Paşa: Siyasi Hayatı, İcraatı ve Fikirleri (1838-1914). Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi,1991. google scholar
• Küçük, Cevdet, “Abdülhamid II”. İslam Ansiklopedisi. 1: 216-224. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988. google scholar
• Alkan, Necmeddin. Selanik İstanbul’a Karşı 31 Mart Vak’ası ve Sultan II. Abdülhamid’in Tahttan İndirilmesi. İstanbul: Timaş, 2011. google scholar
• Ofluoğlu, Aleyna. Mustafa Zeki Paşa’nın Askeri Mektepler Nazırlığı ve Tophane-i Amire Müşirliği Görevleri Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, 2023. google scholar
• Özcan, Azmi. “Otuzbir Mart Vak’ası”, İslam Ansiklopedisi, 34: 9-11. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007. google scholar
• Özdemir, Hüseyin. Demokrasi Tarihimizde İttihad ve Terakkili Yıllar. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016. google scholar
• Özden, Mustafa. II. Meşrutiyetin İlanı (Öncesi ve Sonrası). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2000. google scholar
• Pakalın, Mehmed Zeki. Sicill-i Osmani Zeyli. XIX cilt. Hazırlayan Mehmet Metin Hülagü Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2009. google scholar
• Polat, Hasan Ali. II. Meşrutiyet Döneminde Siyasi Sürgünler (1908-1918). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020. google scholar
• Sert, Emrah. Tanin Gazetesi’nin Penceresinden Osmanlı İç Siyaseti (1908-1909). Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Üniversitesi, 2018. google scholar
• Sertoğlu, Midhat, Mufassal Osmanlı Tarihi Resimli-Haritalı. VI cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2011. google scholar
• Türkmen, Zekeriya. Osmanlı Meşrutiyetinde Ordu-Siyaset Çatışması. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1993. google scholar
• Uyanık, Feyzullah. Serasker Mehmet Rıza Paşa. Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi, 2012. google scholar
• Ürkmez, Naim ve Akbulut, Uğur. “Sultan II. Abdülhamid’in Başkâtibi Tahsin Paşa”, Belleten 86/306 (2022):641- 681. google scholar
• Zortul, Muhammet Veysel. Son Serasker. İstanbul: İskenderiye Kitap, 2015. google scholar