Armeno-Turkish Proverbs and Idioms in Three Books

Yıl 2023, Cilt: 33 Sayı: 2, 881 - 911, 29.12.2023

Zehra Hamarat Yardımcı

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1356618

Öz

Proverbs are linguistic forms that reflect the thought patterns of a society by conveying thoughts and feelings in their most concise form. While the words in a proverb are concise, they have an extensive associative meaning. Proverbs are important for understanding a society and thus form the focus of this article, which aims to determine the use of proverbs in Turkish, which was the common language of communication for the peoples of different languages and cultures that made up Ottoman society, here dealing with Armenians in particular. For this purpose, the article discusses three books that had been published at the end of the Ottoman period in terms of the Turkish proverbs they contain in the Armenian alphabet. To achieve this goal, the study examines the books Kıssadan Hisse [Moral of the Story], Hazır Cevap [Readied Answers], and 50 Aradzabadum [Collection of 50 Proverbs]. The text analysis identified a total of 112 Turkish proverbs and idioms in Armenian script in these three books. Some of the expressions recorded in these books may not strictly be proverbs or idioms but were famous colloquial phrases of the time. Moreover, based on the Armenian work 50 Aradzabadum, this study is able to assert that some proverbs and idioms were known among Armenians, as well as their accompanying stories, some of which were narrated under the name Nasreddin Hodja. Armenians coexisted with Ottoman society and did not remain indifferent to the Turkish language; they frequently used these proverbs and idioms, which contributed to their preservation.

Anahtar Kelimeler

Proverbs, Idioms, Armeno-Turkish, Armenians, Cultural Interaction

Ermeni Harfli Türkçe Atasözleri ve Deyimler İhtiva Eden Üç Kitap

Öz

Atasözleri ve deyimler bir toplumun düşünce kalıplarını en öz biçimde aktaran dil formlarıdır. Sözceleri az ve öz, çağrışım dünyası ise çok geniştir. Toplumun davranış kalıplarını anlama adına önemli veriler sunan atasözleri ve deyimler bu makalenin konusudur. Makalede Osmanlı toplumunu oluşturan farklı dil ve kültürden insanların –özellikle Ermenilerin– ortak iletişim dili olan Türkçenin atasözlerini kullanım biçimlerini tespit etmek amaçlanmış ve Osmanlı döneminin sonlarında yayımlanmış olan üç kitap, ihtiva ettikleri Ermeni harfli Türkçe atasözleri bakımından ele alınmıştır. Söz konusu kitaplar Kıssadan Hisse (1900), Hazır Cevap (1890) ve 50 Aradzabadum (1897) adlarını taşımaktadır. Metin tarama yoluyla incelenen bu üç kitapta toplam 112 Ermeni harfli Türkçe atasözü ve deyim tespit edilmiştir. Bu kitaplarda atasözü veya deyim olarak kaydedilmiş ifadelerin bir kısmının atasözü ve deyim olmasa da o dönemde halk arasında meşhur olan halk tabirlerinden olduğunu söylemek mümkündür. Makalede tespit edilen Ermeni harfli Türkçe atasözlerinin bir kısmına, taranan sözlük ve benzeri çalışmaların hiçbirinde rastlanamamıştır. Bazılarının ise yaygın olarak kullanıldığı anlaşılmıştır. Ayrıca 50 Aradzabadum adlı Ermenice eserden hareketle bazı Türkçe atasözü ve deyimlerin Ermeniler arasında hikâyeleri ile bilindiğini söylemek mümkündür ki bu hikâyelerin bazıları Nasreddin Hoca adına bağlı olarak anlatılmaktadır. Ermeniler, içinde yaşadıkları Osmanlı toplumunda Türk diline kayıtsız kalmamış, hem bu atasözleri ve deyimleri sıklıkla kullanmış hem de bunların kayıt altına alınmasına katkıda bulunmuşlardır

Anahtar Kelimeler

Atasözleri, Deyimler, Ermeni Harfli Türkçe Eserler, Ermeniler, Kültürel Etkileşim

Kaynakça

• Adnan. “Darbımesel Mecmuaları Kitabiyatı.” Atsız Mecmua. sy. 15 (1932): 54-56.
• Ahmet Vefik Paşa. Atalar Sözü: Müntehabat-ı Durub-ı Emsal. haz. Recep Duymaz. İstanbul: Gökkubbe, 2005.
• Aksoy, Ömer Asım. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I: Atasözleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp, 1988.
• Aksoy, Ömer Asım. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II: Deyimler Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp
• Albayrak, Nurettin. Türkiye Türkçesinde Atasözleri. İstanbul: Kapı Yayınları, 2009.
• Altınkaynak, Erdoğan. “Ermeni Alfabesi ile Yazılı Gregoryen Atasözleri Kitabı.” Karadeniz: Uluslararası Bilimsel Dergi, sy. 10 (2011): 149-155.
• Arora, Shirley L. “The Perception of Proverbiality.” Wise Words: Essays on the Proverb içinde. ed. Wolfgang Mieder. 37-80. London and New York: Routledge Taylor & Francis Group, 2015.
• Başgöz, İlhan. “Atasözleri Hakkında Atasözleri ya da Atasözlerinin Toplumsal Anlamı.” Çev. Nurdan Tuhfe Toçoğlu. Milli Folklor. sy. 70 (2006): 85-91.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1969.
• Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler. haz. Mustafa S. Kaçalin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• Çobanoğlu, Özkul. “Sosyal Hayatta Eskimeyen Bir Sözel Araç Olarak Atasözleri ve İcra Bağlamında Derlenmelerinin Gerekliliği.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. sy. 9-10 (Prof. Dr. Kemal Eraslan Armağan Sayısı). (1998): 153-160.
• Dadıryan, Gğymes M. Kısseden Hisse Yahod Mülahazat-ı Ahlakiye ve Mekalat-ı Müntehabe. Kısmı Evvel. Kahire: Matbaa-yi Ğarpinean, 1900.
• Edirneli Ahmed Bâdî Efendi. Armağan (Divan Şiirinde Atasözleri ve Deyimler). haz. Süreyya Ali Beyzadeoğlu vd. Harvard Üniversitesi, 2004.
• Emeksiz, Abdulkadir. “Nasreddin Hoca Fıkralarının Atasözleri ve Deyimlerle İlgisi.” Türk Halk Edebiyatı İncelemeleri (Saim Sakaoğlu Armağanı) içinde. ed. Metin Ergun. 325-340. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2013.
• İlm-i Sarf-ı Osmani (Ermeni Hurufatı ile Yazıldığı Üzre Lisan-ı Osmaninin Sarfı Olarak). Sdambol: A. H. Boyacean Tabhanesi, 1868.
• Karabacak, Emine. “Bir Fabl Ustası Olarak İvan Krilov.” Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2015.
• Kaymaz, Zeki. “Ermeni Harfli Bir Türkçe Atasözleri Kitabı.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi XIII/1 (2013): 173-212.
• Koz, M. Sabri. “Ermeni Harfli Bir Türkçe Yazma Mecmûadan Atasözü ve Deyimler.” Türklük Bilgisi Araştırmaları: Journal of Turkish Studies, Çekirge Budu Robert Dabkoff’a Armağan 44 (2015): 285-318.
• Krikoryan, D. Rumca Luğet ve Usul-ı Mükâleme. İstanbol: Nşan Berberyan Matbaası, 1893.
• Kut, Turgut. “Ermeni Harfleriyle Basılmış Türkçe Atasözleri Kitapları.” Türk Folkloru. sy. 53 (1983): 5-6.
• Musaoğlu, Mehman ve Muhittin Gümüş. Türkçe Açıklamalı Azerbaycan Atasözleri. Ankara: Engin Yayınevi, 1995.
• Oy, Aydın. Tarih Boyunca Türk Atasözleri İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1972.
• Pifer, Michael Bedrosian. The Stranger’s Voice: Integrated Literary Cultures in Anatolia and Premodern World. Doctoral Thesis, University of Michigan, 2014.
• Pifer, Michael. Kindred Voices: A Literary History of Medieval Anatolia. New Haven & London: Yale University Press, 2021.
• Seropyan, Vağarşag. “Ermenice Basın.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 3: 188-190. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1994.
• Stepanyan, Hasmik A. Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli Yayınlar Bibliyografyası (1727-1968). İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2005.
• Şinasi, Durûb-ı Emsâl-i Osmaniye, haz. Süreyya Beyzadeoğlu. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2003.
• Tan, Nail. “Türkiye’de Genel Atasözü ve Deyim Sözlüklerinde Anlam Verme Çalışmalarına Toplu Bir Bakış.” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. sy. 50 (2020): 257-296.
• Tezcan Aksu, Belgin; Şükrü Halûk Akalın ve Recep Toparlı. Türk Atasözleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2022.
• Tokmakçıoğlu, Erdoğan. Bütün Yönleriyle Nasrettin Hoca. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
• Türk Atasözleri ve Deyimleri, 2c. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1997.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. cilt VIII. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1975.
• Ulusoy Aranyosi, Ezgi. “Atasözü Neydi, Ne Oldu?” Millî Folklor. sy. 88 (2010): 5-15.
• Yıldırım, Dursun. Türk Edebiyatında Bektaşi Fıkraları. Ankara: Akçağ, 1999.
• Yıldız, Hüseyin ve Abdulkadir Öztürk, “19. Yüzyıla ait Ermeni Harfli Türkçe Atasözleri Üzerine.” ODÜSOBIAD: Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 6(3) (2016): 739-766.
• Zartaryan, Bimen. “Ermeni Edebiyatında Türkçe Atasözleri”, Jamanak Gazetesi, 17 Nisan 1944.