Kazakçada Anlam Değiştiren Bazı Akrabalık Adları Üzerine

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 1, 257 - 277, 28.06.2024

Sherubay Kurmanbaiuly Marlen Adilov Gaukhar Alimbek

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1297460

Öz

Standart dildeki tek bir anlamlı sözcüğün farklı ağızlarda çeşitli anlamlarda kullanılması olası bir durumdur. Edebî dilde var olup ağızlarda ilk anlamı veya sonradan kazanılan anlamıyla kullanılmasına örnek sözcüklerden biri de täte sözcüğüdür. Täte sözcüğünün yaşça büyük kadın akrabaları ifade ederken kullanılması standart dilde kalıplaşmış bir durumdadır. Fakat bu sözcüğün erkek kişileri ifade ederek “baba, amca” anlamında kullanılması Kazak ağızlarına özgüdür. Bu sözcük Kazakistan’ın güneyindeki yazarların dilinde yerel ağızdaki anlamıyla kullanılmaktadır. Bunun yanında, erken dönem yazma eserlerde de benzeri kullanımlara rastlanmıştır. Örneğin; Abay, kardeşi Haliolla'ya yazdığı mektubunda täte sözcüğünü “baba” anlamında kullanmıştır. Täte akrabalık adının erken dönemdeki kullanılışlarını inceleyecek olursak sözcüğün “baba tarafından akrabaları” ifade etmek için kullanıldığını yalnızca Kazakistan’ın güney bölgelerinde değil batı, doğu, hatta kuzey bölgelerinde de görmek mümkündür. Täte akrabalık kavramının böylesine geniş bir alanda, standart dilden farklı bir anlamda kullanılıyor olması boşuna değildir. Sözcüğün tarihini açıklayabilmek için sözlü edebiyat ürünleri, erken dönem yazılı kaynakları ve eski Türk eserlerine değinmemiz gereklidir. Eski Türkçe eserler incelendiğinde täte sözcüğünün “baba, dede” anlamında kullanıldığı görülmektedir. Bu çalışmada, täte sözcüğünün Kazakçada erkek akrabayı ifade etmek maksadıyla hâlen kullanılıyor olmasının sebepleri araştırılmıştır. Kazakçadaki täte sözü gibi anlam yönünden değişen äje, äke, apa akrabalık adlarının da temel anlamları ile yan anlamları karşılaştırılıp incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kazakça, Kazakçanın Ağızları, Akrabalık Adları, Täte, Äke, Äje, Apa

On Some Kinship Honorifics That Have Changed Meaning in Kazakh

Öz

Words whose meaning has expanded or narrowed or whose original meaning has changed are phenomena characteristic of language. Words can have several meanings in Turkic languages, including Kazakh. A certain word may quite possibly have a figurative meaning in dialects or examples from oral literature. One example of this is the literary word täte, which is used in dialects in the derivative (as well as original) sense of the word. The word täte in literary language is used to refer to older female relatives. Its opposite meaning (i.e., father or uncle) is used in relation to men and has a dialectical character. Nevertheless, writers from southern regions of Kazakhstan continue to use this word’s dialectal meaning. In addition, such usage is observed in earlier works. For example, in a letter to Abai’s brother, Khaliolla, Abai used the word täte with the meaning of father. This article examines the reasons and bases for the uses of the word täte in the Kazakh language when addressing a man and analyzes the word’s scope and origin. The article also examines the meanings of other Kazakh kinship honorifics such as äje, äke, and apa, which have undergone more semantic changes compared to in other Turkic languages.

Anahtar Kelimeler

Kazakh Dialects, Kazakh Language, Kinship Honorifics, täte, äke, äje, apa

Kaynakça

• Atalay, Besim. Et-Tuhfetu’z-Zekiyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye. İstanbul: TDK, 1945. google scholar
• Ayan, Ekrem. Bir devrin aynası Abay Kunanbay ve Kara Sözler. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2017. google scholar
• Battal, Abdullah. İbnü-Mühennâ Lügati. İstanbul: Devlet Matbaası, 1934. google scholar
• Borovkov, Aleksandr. Bada’i Al-lugat: Slovar’ Tali İmani Geratskogo k Soçineniyam Alişera Navoi. Moskva: İzdatel’stvo vostoçnoy literaturı, 1961. google scholar
• Borovkov, Aleksandr. Leksika Sredneaziyatskogo Tefsira XII-XIII vekov. Moskva: İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı, 1963. google scholar
• Bökeyhan, Alihan. Alihan Bökeyhan Şıgarmaları. Astana: Sarıarka, 2016. google scholar
• Burıykin, Aleksey. “Problemı Semantiçeskoy Rekonstruktsiy Terminov Rodstva v Altayskih Yazıkah i Perspektivı Rekonstruktsii Obşe Altayskoy Sistemı Terminov Rodstva”. Algebra Rodstva 7, (2001): 136-172. google scholar
• Caferoğlu, Ahmet. AbüHayyanKitâbu’l-İdrâk liLisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası, 1931. google scholar
• Çeremisov, Konstantin. Buryat-Mongol’sko-Russkiy Slovar’. Moskva: Gosudarstvennoye İzdatel’stvo, 1951. google scholar
• Doskarayev, Jumat. “Kazak Tilindegi Üy, Tam Degen Sözder Tuwralı”. Kazak SSR Gılım Akademiyasınıg Habarları, Filologiya Seriyası, 2 (9), (1959). 3-8. google scholar
• Doskarayev, Jumat. “Arıs Govorındagı Söz Tulgaları”. Mestnıye Osobennosti v Kazakhskom Yazıke. Almatı: Gılım, (1973): 14-23. google scholar
• Egorov, Vasiliy. Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşkogo Yazıka. Çeboksarı: Çuvaşkoye Gosudarstvennoye İzdatel’stvo, 1964. google scholar
• Ojegov, Sergey, Şvedova, Natalya. Tolkovıy Slovar’ Russkogo Yazıka. Moskva: Az’, 1992. google scholar
• Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 1999. google scholar
• Ercilasun, Ahmet Bican, Akkoyunlu, Ziyat. Dîvânu lugâti ’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Ankara: TDK, 2015. google scholar
• Fedotov, Mihail. Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşkogo Yazıka. Çeboksarı, 1996. google scholar
• Garkavets, Oleksandr. Urumskiy Slovnik. Alma-Ata: Baur, 2000. google scholar
• Gronbech, Kaare. Komanisches Wörterbuch, Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. Ejnar Munksgaard, 1942. google scholar
• Iskakov, Ahmedi. Kazirgi Kazak tili, Morfologiya. Almatı: Mektep Baspası, 1974. google scholar
• Kaliyev, Gabdolla, Nakısbekov Okas, Sarıbayev Şora. Kazak Tiliniy AymaktıkSözdigi. Almatı: Arıs, 2005. google scholar
• Keykin, Jardem. Kazaktın 7777Makalı menMateli. Almatı: Ölke, 2002. google scholar
• Kunanbayev, Abay. Abay Şıgarmalarının Bir Tomdık Tolık Jıynagı. Almatı: Memlekettik Körkem Adebiyet Baspası, 1961. google scholar
• Li, Yong Song. Türk Dillerinde Akrabalık Adları. Ankara: TDK Yayınları, 2020. google scholar
• Malov, Sergey. Yazık Jyoltıh Uygurov. Alma-Ata: Nauka, 1957. google scholar
• Nurmagambetov, Âbilbek. “Türikmenstandagı Kazaktar Tilindegi Keybir Sözderdig Etimologiyası”. Kazak Tili men Tarihı Tuwralı Zerttewler, Almatı (1965): 238-246. google scholar
• Nurmagambetov, Âbilbek. “Kazak Govorlarındagı Keybir Leksikalık Erekşelikterdiıj Payda Boluw Jolı men Etimologiyası (kitap bölümü). Kazak Tilindegi Jergilikti Erekşelikter. Almatı: Gılım (1974): 105-115. google scholar
• Nurmagambetov, Âbilbek. Jergilikti TilErekşelikteriniy Törkini. Almatı: Mektep, 1985. google scholar
• Nurmagambetov, Âbilbek. “Tilimizdegi Keybir Diyalektizmder Törkini” (kitap bölümü). Kazak Tilindegi Aymaktık Erekşelikter. Almatı: Gılım (1990): 5-29. google scholar
• Petek, Ercan. Abay Kunanbayulı Gakliya Kitabı. Almatı: Ulagat Baspası, 2020. google scholar
• Pokrovskaya, Lyudmila. “İstoriçeskoye Razvitiye Leksiki Tyurkskih Yazıkov”. Terminı Rodstva v Tyurkskih Yazıkah. Moskva: İzdatel’stvo Akademiya Nauk SSSR, (1961): 11-81. google scholar
• Radlov, Vasiliy. Opıt Slovarya Tyurskih Nareçiy. Sankt-Peterburg: Tipografiya imperatorskoy akademiy nauk, 1893. google scholar
• Ramazanova, Dariya. “Terminı Rodstva v Altayskih Yazıkah: Eke/Aka”. Filologiçeskiye Nauki, Voprosı Teoriy i Praktiki 5 (23), (2013): 175-178. google scholar
• Râsânen, Martti. VersuchEinesEtimologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais Ugrilainen Seura, 1969. google scholar
• Sevortyan, Ervand. Etiymologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov. Moskva: Nauka, 1974. google scholar
• Şabaşov, Andrey. “Tyurskiye Terminı Rodstva v Drevneruskih Pis’mennıh Pamyatnikah do 1480”. Algebra Rodstva 13, (2012): 148-158. google scholar
• Tatarintsev, Boris. Etimologiçeskiy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka. Moskva: Nauka, 2000. google scholar
• Tekin, Tekin. Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları, 2010. google scholar
• Tsintsius, Vera. “K Etimologii Altayskih Terminov Rodstva”. Oçerki Sravnitel’noy Leksikologii Altayskih yazıkov, Sbornik statey, Leningrad: Nauka (1972): 80-98. google scholar