The verb alar- and Its Derivatives in the Testimony of the Historical Turkic Texts

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 1, 141 - 160, 28.06.2024

Hasan İsi

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1375531

Öz

Historical Turkic texts, starting from Orkhon Turkic and progressing on the basis of Eastern and Western Turkic until the 20th century, contain daily vocabulary on many conceptual areas, especially religious teachings. Turkic languages developed as a result of cultural and religious changes and have been represented for centuries by literatures under the influence of Manichaeism, Buddhism and Islam. The present study consists of evaluations of the verb alar- and its derivatives, which mean “to dazzle, to blush, to catch leprosy” in Eastern and Western Turkic. The verb alar-, which was first witnessed in Old Uyghur Turkic, is a cognitive verb that has taken place in the minds and literary languages of the people who speak the Turkic language from the 10th century to the present day. Alar- is a word related to the conceptual field of “seeing/looking” and has been seen in new words during historical periods by taking various morphemes in line with the derivational power of the Turkic language. In this respect, the study first traces alar- and its derivatives in historical texts, processes examples of the relevant phrase in terms of language, and reveals the appearance of the verb alar- and its derivatives on the basis of both etymology and linguistics. In addition, the study show the verb alar- to have experienced contamination in both Eastern and Western Turkic due to the influence of the verb alart-, and instead of having two different meanings in a single article, it became represented by homophonic structures. Here the study attempts to determine the boundaries of the conceptual area of the verb alar- by taking into account the meanings of the word during both historical and modern periods.

Anahtar Kelimeler

Historical Turkic texts, Historical Eastern Turkic, Historical Western Turkic, contamination, vocabulary

Tarihî Türkçe Metinler Tanıklığında alar- Fiili ve Türevleri

Öz

Orhon Türkçesinden başlayıp 20. yüzyıla kadar Doğu ve Batı Türkçeleri temelinde ilerleyen tarihî Türkçe metinler, bünyesinde başta dinî öğretiler olmak üzere birçok kavram alanına dair söz varlığı unsurlarını barındırmaktadır. Kültürel ve dinsel değişimler sonucunda gelişen Türk dilleri, yüzyıllar boyunca Manihaizm, Budizm ve İslam dininin etkisindeki edebiyatlarla temsil bulmuştur. Eldeki çalışma, Doğu ve Batı Türkçelerinde “göz kamaşmak, kızarmak, cüzzama yakalanmak” anlamlarına gelen alar- fiili ve türevlerine dair değerlendirmelerden oluşmaktadır. İlk kez Eski Uygur Türkçesinde tanıklanan alar- fiili, 10. yüzyıldan günümüze kadar Türk dilini konuşan halkların zihinlerinde ve edebî dillerinde yer edinmiş bir idrak fiilidir. “Görme/bakma” kavram alanıyla ilişkili bir kelime olan alar-, tarihî dönemlerde Türk dilinin türetme gücü doğrultusunda çeşitli biçimbirimler alarak yeni kelimelerle görülmüştür. Bu yönüyle çalışmada öncelikle alar- ve türevlerinin tarihî metinlerde izi sürülmüş, ilgili ibareye dair örnekler dil açısından işlenerek alar- fiili ve türevlerinin sahip olduğu görünüm hem köken bilgisi hem de dil bilimi temelinde ortaya konmuştur. Ayrıca incelemelerde hem Doğu hem de Batı Türkçesinde alar- fiili, alart- fiilinin tesiriyle anlam bulaşması yaşamış, tek bir maddede iki farklı anlama sahip olması gerekirken eş sesli yapılarla temsil edilir duruma gelmiştir. Burada kelimenin hem tarihî hem de modern dönemlerdeki karşılıkları göz önüne alınıp alar- fiiline dair kavram alanının sınırı belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tarihî Türkçe metinler, Tarihî Doğu Türkçesi, Tarihî Batı Türkçesi, bulaşma, söz varlığı

Kaynakça

• Akar, Ali. “Eski Oğuz Lehçesinde Alfabe Kaynaklı Fonolojik Bir Sorun: Ünsüzlerin Yazımı”. Journal of Turkology, 31/1 (2021): 1-14. google scholar
• Alan, İrfan ve Mehmet Özeren. “Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 61 (2018): 203-224. google scholar
• Arıkoğlu, Ekrem ve Klara Kuular. Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003. google scholar
• Arıkoğlu, Ekrem. Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005. google scholar
• Ayan, Ekrem ve Yakup Türkdil. “Kazak Türkçesinde Dokunma Duyu Fiilleri ve Anlam Zenginliği”. Turkish Studies 10/4 (2015): 95-114. google scholar
• Bayram, Bülent. Çuvaş Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019. google scholar
• Bilgin Aksoy, Gökçen. “Anlam Bilimsel Bir Fiil Kategorisi Olarak Mental Fiiller”. Dil Araştırmaları 16/30 (2022): 115-137. google scholar
• Böler, Tuncay. “Dil Bilgisi Çalışmalarında “Karışma, Karıştırılma, Yanlış Hece Bölünmesi, Yanlış Çözümleme” Gibi İfadelerle Açıklanan Bulaşma (Contamination) Örnekleri Üzerine”. Dil Araştırmaları 12/22: 2018: 63-77. google scholar
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972. google scholar
• Dağlı, Yücel, Seyit Ali Kahraman ve İbrahim Sezgin. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (5. Kitap). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001. google scholar
• Dağlı, Yücel, Seyit Ali Kahraman ve Robert Dankoff. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (7. Kitap). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003. google scholar
• Dankoff, Robert. Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü. Çeviren Semih Tezcan. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları, 2004. google scholar
• Doğan, Levent ve Ceyda Erdin. “Gagauz Türkçesinde Mental Fiiller”. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 9/2 (2021): 191-221. google scholar
• Durgut, Hüseyin. Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (cild-i evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu. Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, 1995. google scholar
• Ercilasun, Ahmet Bican ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014. google scholar
• Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation, a Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1991. google scholar
• Erdem, Melek. “Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme Göre Anlam Değişmeleri”. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri 1 (2004), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 939-949. google scholar
• Fakirullahoğlu, Muhammed Ali İsmail. Kırgız Türkçesinde Duygu Fiilleri. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016. google scholar
• Ganiyev, F., R. Ahmet’yanov, Halil Açıkgöz. Tatarca-Türkçe Sözlük. Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi, 1997. google scholar
• Gökçe, Faruk. “Kutadgu Bilig’de Kör- ‘Görmek’: Çok Anlamlılık, Metafor ve Gramerleşme”, Türkbilig 29 (2015): 59-76. google scholar
• Gürsoy Naskali, Emine ve Muvaffak Duranlı. N. A. Baskavov ile T.M. Toşçakova’nın Oyrotsko-Russkiy Slovar’ından Genişletilmiş Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019. google scholar
• Hirik, Erkan. “Türkiye Türkçesi Duyu Fiillerinde Anlam ve Kelime Sıklığı İlişkisi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 41 (2017): 53-74. google scholar
• Hirik, Erkan. Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2018. google scholar
• İlter, Esra. Karahanlı Türkçesinde Duygu Fiilleri. Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2019. google scholar
• Kaçalin, Mustafa Sinan ve Mehmet Ölmez. Dîvânu Lugâti’t-Türk. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2019. google scholar
• Kahraman, Seyit Ali ve Yücel Dağlı. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (6. Kitap). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002. google scholar
• Kalkan, Nigar. “Başkurt Türkçesinde Mental Fiiller”. Actual Problems of Turkic Studies 2016: 177-186. google scholar
• Kamchybekova, Kıyal. Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2010. google scholar
• Kanar, Mehmet. Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2018. google scholar
• Kara, Györg ve Peter Zieme. Ein uigurisches Totenbuch. Naropas Lehre in uigurischer Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang, British Museum Or. 8212 (109). Budapest: Akademi Kiado, 1979. google scholar
• Kasapoğlu Çengel, Hülya. “Kırgız Türkçesi”. Editör Ahmet Bican Ercilasun. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012: 481-542. google scholar
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009. google scholar
• Necipoviç Necip, Emir. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çeviren İklil Kurban. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019. google scholar
• Özşahin, Murat. Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. google scholar
• Rahimi, Farhad. Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2016. google scholar
• Röhrborn, Klaus. Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien I/1: ab- azügla-. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2010. google scholar
• Seçkin, Kuban. “Mental Fiiller Bağlamında Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı”. VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (Uludağ Üniversitesi, 4-7 Aralık 2013) Bildirileri, 2014. II: 921-929. google scholar
• Seçkin, Kuban. Eski Türkçe Metinlerinden Örneklerle Mental Fiil Teorisi. Konya: Palet Yayınları, 2020. google scholar
• Sevortyan, E. V. Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskix Yazıkov. Cilt I. Moskva, 1974. google scholar
• Soydan, Serpil. “Tarama Sözlüğünün İlk İki Cildindeki Duygu Fiilleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Turkish Studies, 13/5 (2018): 471-493. google scholar
• Şahin, Savaş. Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2012. google scholar
• Şan, Funda. “Tarihî Türk Lehçeleri - Eski Anadolu Türkçesi Dersleri”. Journal of Turkology 21/2 (2011), 439-40. google scholar
• Taş, İbrahim. Süheyl ü Nev-Bahar’daEskicil Ögeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019. google scholar
• Tekin, Şinasi.MaitrisimitNomBitig: die Uigurische Übersetzung eines Werkesder buddhistischen Vaibhaşika-Schule I, Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen. Berliner Turfantexte 9. Berlin: Akademie Verlag, 1980. google scholar
• Tekin, Talat, Emine Ceylan, Zuhal Ölmez ve Süer Eker. Türkmence-Türkçe Sözlük. İstanbul: Simurg Yayınları, 1995. google scholar
• Tokyürek, Hacer. “Eski Uygur Metinlerinde Fizyoloji ve Mandala”. Dil Araştırmaları 12/22 (2018): 27-46. google scholar
• Tokyürek, Hacer. Eski Uygur Türkçesinde Tanrısal İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi. Çanakkale: Paradigma Yayınları, 2022. google scholar
• Türk, Ahmet Turan. “Kazan-Tatar Türkçesi İle Yazılmış ve Çok Lehçelilik Özelliği Gösteren Nogmanî Tefsiri: Yasin Suresi Örneği”. Journal of Turkology, 28/2 (2018): 147-176. google scholar
• Türk Dil Kurumu. Kâşgarlı MahmudDivanü Lûgat-it-Türk (Dizin). Çeviren Besim Atalay. Birleştirilmiş Birinci Baskı (Cilt IV). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013. google scholar
• Türk Dil Kurumu. Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I A. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1993. google scholar
• Türk Dil Kurumu. XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü III E-İ. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995. google scholar
• Türk, Vahit. “İsimden Fiil Yapan -al-/-el-; -l- ve -ar-, -er-; -r- Eklerinin Kökeni”. İlmi Araştırmalar 21 (2006): 115-128. google scholar
• Türkdil, Yakup. Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde Duyu Fiilleri. Yüksek Lisans tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, 2013. google scholar
• Uçar, Melike. “Dîvânu Lugati’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi”. Journal of Turkology, 24/2 (2014): 285-90. google scholar
• Utebekov, Senbek ve Ali Akar. “Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshasında Tasvirî Fiillerin Kullanılışı”, Journal of Turkology, 30/2 (2020): 327-354. google scholar
• Uyğur, Ceyhun Vedat. Karakalpak Türkçesi Sözlüğü (Karakalpakça-Türkçe Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019. google scholar
• Ünlü, Suat. Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi, 2012a. google scholar
• Ünlü, Suat. Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi, 2012b. google scholar
• Ünlü, Suat. Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi, 2013. google scholar
• Vardar, Berke. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları, 2002. google scholar
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitatsverlag Göttingen, 2021. google scholar
• Yaylagül, Özen. “Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 2/1 (2005): 17-51. google scholar
• Yaylagül, Özen. “Türkiye Türkçesindeki Duygu Fiilleri” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 7/4 (2010): 100-111. google scholar
• Yazıcı Ersoy, Habibe. “Yeni Uygur Türkçesi”. Editör: Ahmet Bican Ercilasun. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012: 355-428. google scholar
• Yıldız, Hüseyin. “Eski Uygurcada Göz Fiilleri”. Journal of Old Turkic Studies 1/1 (2017): 145-213. google scholar
• Yıldız, Hüseyin. “Eski Uygurcada Mental Fiiller Arası Geçişler Üzerine Notlar”. Gazi Türkiyat 26 (2020): 105-125. google scholar
• Yıldız, Hüseyin. Eski Uygurcada Mental Fiiller. Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2016. google scholar
• Yudahin, K.K. Kırgız Sözlüğü (S.S.C.B Bilimler Akademisinin Doğuyu İnceleme Enstitüsü). Çeviren Abdullah Taymas. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. google scholar
• Yüce, Nuri, Saadet Pınar ve Hasan Oraltay. Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1984. google scholar