Ögedey Han Döneminde Herât’ın İmar Durumu (1229-1241)

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 1, 185 - 199, 28.06.2024

Kurban Durmuşoğlu

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1393933

Öz

Moğollar, Cengiz Han liderliğinden itibaren dünya tarihinde adlarından söz ettirmeye başlamıştır. Onlar batıdaki en büyük rakipleri Hârezmşâhlarla olan mücadeleleri sebebiyle İran coğrafyasına girmiştir. Moğolları harekete geçiren görünürdeki sebep ise Otrar olayı olmuştur. Cengiz Han liderliğindeki Moğollar, elçilerinin öldürülmesinin intikamı olarak ya da bunu sebep göstererek Hârezmşâhlarla karşı karşıya gelmiştir. Moğolların Horasan’da Hârezmşâhlarla olan mücadelesi bölgeye büyük bir yıkım getirmiştir. Bu yıkımdan etkilenen Horasan şehirlerinden biri de Herât’tır. Şehir, Moğol istilasıyla yıkılmış olsa da bu durum sadece Cengiz Han dönemiyle sınırlı kalmıştır. Çünkü Cengiz’in ardıllarında, idarî anlamda babalarının politikasını benimsemedikleri görülmektedir. Dolayısıyla bu durum Horasan şehirlerinde yeni bir sürecin başlangıcı olarak kabul edilmekte ve birçok alana etki etttiği görülmektedir. Cengiz Han’ın yerine han olan Ögedey’in imar konusundaki tutumu da bunun bir yansımasıdır. Ögedey Han’ın şehirlerin imarı ile ilgili tutumu bütün Horasan şehirleri gibi Herât için de bir dönüm noktası olmuştur. Bu sayede Herât, Ögedey Han ile birlikte imar anlamında bir toparlanma dönemine girmiş ve gelişim göstermiştir. Ögedey Han’ın yönetimi altında yapılan imar faaliyetleri, bölgenin yeniden kalkınması ve gelişmesi için önem arz etmektedir. Bütün bunların aydınlatılması noktasında çalışma, ağrlıklı olarak dönemin Farsça kaynaklarına dayanmaktadır. Ancak gerekli görüldüğü yerlerde Türkçe ve İngilizce çalışmalara da müracaat edilmiştir. Bu bağlamda çalışma, Moğol istilasıyla Herât’ta yaşanan yıkımlara değinmekte ve Ögedey Han döneminde bölgede yapılan imar faaliyetlerini konu edinmektedir.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ, Herât, Moğollar, Ögedey Han, İmar

Construction Status of Herat During the Period of Ögedei Khan (1229-1241)

Öz

Mongols began to make a name for themselves in world history during the leadership of Chinggis Khan. They entered the Iranian geography as a result of their struggle with their biggest rival in the west, the Khwarazmshah. The apparent reason that motivated the Mongols was the Utrar incident. The Mongols, led by Chinggis Khan, confronted the Khwarazmshah as revenge for the murder of their ambassadors, or at least used this as an excuse. The Mongols’ struggle with the Khwarazmshah in Khorasan brought tremendous destruction to the region, with Herat being one of the Khorasani cities affected by this destruction. Although the Mongol invasion destroyed the city, this situation was limited to the Chinggis Khan period. Chinggis’ successors did not adopt their father’s policy in an administrative sense. Therefore, this situation is considered the beginning of a new process in Khorasani cities and was seen to affect many areas. Ögedei replaced Chinggis as Khan, and Ögedei Khan’s attitude toward the construction of cities was a turning point not just for Herat but for all Khorasan cities. In this way, Herat entered a period of recovery and development in terms of construction through Ögedei Khan. The construction activities carried out under the management of Ögedei Khan were essential for the redevelopment and improvement of the region. In order to elucidate all of these, the study is mainly based on Persian sources of the period. However, the study also applies Turkish and English sources where necessary. In this context, the study touches upon the destruction experienced in Herat due to the Mongol invasion and covers the construction activities carried out in the region during the reign of Ögedei Khan.

Anahtar Kelimeler

Middle Ages, Herat, Mongols, Ögedei Khan, construction

Kaynakça

• Alâeddin Ata Melik Cüveynî, Târîh-i Cihânguşâ. 3 cilt. Tashih Muhammed b. Abdulvahhâb Kazvînî. Tahran: İntişârât-i Donyâ-yi Kitâb, 1329 hş. google scholar
• Allsen, Thomas T. Commodity and Exchange in the Mongol Empire A cultural history of Islamic textiles. United Kingdom: Cambridge University Press, 1997. google scholar
• Barry, Michael. Figurative Art in Medieval Islam and the Riddle of Bihzâd of Herât (1465-1535). Paris: Flammarion, 2004. google scholar
• Barthold, V. V. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. Hazırlayan Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Kronik Yayınları, 2017. google scholar
• Barthold, W. An Historical Geography of Iran. Çeviren Svat Soucek. New Jersey: Princeton University Press, 1984. google scholar
• Biran, Michal. “Rulers and City Life in Mongol Central Asia (1220-1370)”, Turko-Mongol Rulers, Cities and City Life içinde, 257-283. Editör David Durand- Guedy. Leiden-Boston: Brill, 2013. google scholar
• Çiftçi, Fatih. “Mongol Defeat-Khwarazmshah Victory: 1221 Battle of Parwan” Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi VI/2 (2022): 84-135. google scholar
• Fasîh Ahmed b. Celâleddin Muhammed Hâfî, Mucmel-i Fasîhî. 3 cilt. Tashih Mahmûd Ferruh. Meşhed: Kitâbufuruş-i Bastan, 1341 hş. google scholar
• Fiye, R. N. “Harât”. The Encyclopaedia of İslam (New Edition). 3: 177-178. Leiden: Brill, 1986. google scholar
• Frye, Richard N. “Two Timurid Monuments in Herat”, Artibus Asiae 11/3 (1948): 206-211. google scholar
• Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî Hândmîr, Habîbu’s-siyer. 4 cilt. Hazırlayan Muhammed Debîr Siyâkî. Tahran: Kitâbfurûş-i Hayyâm, 1333 hş. google scholar
• Golombek, Lisa. “The Resilince of the Friday Mosque: The Case of Herat” Muqarnas 1 (1983): 95-102. google scholar
• Hartog, Leo De. Cengiz Han, Dünyanın Fatihi. Çeviren Serkan Uzun. Ankara: Dost Yayınları, 2003. google scholar
• İbn Havkal, Sûrat el-Arz (10. Asırda İslâm Coğrafyası). Çeviren Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2017. google scholar
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih. 12 cilt. Çeviren A. Özaydın-A. Ağırakça. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987. google scholar
• İbnü’t Tıktaka, El-Fahrî (Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirler Tarihi, 632-1258). Çeviren Ramazan Şeşen. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2016. google scholar
• İstahri, Mesâliku’l-Memâlik (Ülkelerin Yolları Değerlendirme-Metin). Çeviren Murat Ağarı. İstanbul: Ayışığıkitapları, 2019. google scholar
• Jackson, Peter. The Mongols and the Islamic Worldfrom Conquest to Conversion. London: Yale University Press, 2017. google scholar
• Kaya, Çetin. “Büyük Moğol Ulusu’nda İlk Veliaht Tayini Hususuna Dair Bir İnceleme” USAD 14 (2021): 23-34. google scholar
• Kaya, Çetin. “Harezmşahlar Tarihinde Han Melik’in Yeri ve Önemi”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 6/11 (2024): 67-76. google scholar
• Klimburg, Max. “The Architecture, Arts and Handicrafts”, From the Past andfor the Future Safeguarding the Cultural Heritage ofAfghanistan Jam and Herat içinde, 63-68. France: Unesco, 2015. google scholar
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1980. google scholar
• Mahendrarajah, Shivan. “The Iranian Interlude: From Mongol Decline to Timur’s Invasion”, Iran After the Mongols içinde, 153-176. Editör Sussan Babaie. London: Bloomsbury Publishing, 2019, 159-176. google scholar
• Manz, Beatrice Forbes, “The Mongol Conquest of Iran”, The Mongol World içinde, 196-212. Editör Timothy May and Michael Hope. London-New York: Routledge, 2022. google scholar
• May, Timothy, “The Mongol Art of War and the Tsunami Strategy”, Golden Horde Civilization no. 8 (2015): 31-35. google scholar
• Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar), Çeviren ve notlandıran Mustafa Uyar, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016. google scholar
• Moğolların Gizli Tarihi. Çeviren Ahmet Temir. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2016. google scholar
• Morgan, D. O. “Ögedey”. The Encyclopaedia ofIslam (New Edition). 8: 162-163. Leiden: Brill, 1995 google scholar
• Morgan, David. Medieval Persia 1040-1797. London: Routledge, 2016. google scholar
• Morgan, O. “The Mongols in Iran 1219-1256”, The Coming of the Mongols The Idea ofIran içinde, VII, 4553. Editör David O. Morgan-Sarah Stewart. London-New York: I.B. Tauris, 2018. google scholar
• Mu‘înu’d-din Muhammed Zamçî İsfizârî, Ravzâtu’l-cennât fî evsâfi medîneti’l-Herât. 2 cilt. neşr. Seyyid Muhammed Kâzım İmâmî. Tahran: İntişarat-ı Danişgah, 1338 hş. google scholar
• Muhammed b. Ahmed el-Mukaddesî, İslam Coğrafyası (Ahsenü’t-Takâsîm). Çeviren Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2015. google scholar
• Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând, Târîh-i Ravzatu’s-safâ. 15 cilt. Tashih Cemşid Kiyanfer. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1380 hş. google scholar
• Mülâyim, Selçuk. “Herat Cuma Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17: 218-2219. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998. google scholar
• Nicolle, David. The Mongols Warlords: Genghis Khan, Kublai Khan, Hulegu, Tamerlane. New York: Firebird Books, 1990. google scholar
• Özdemir, H. Ahmet. Moğol İstilâsı Cengiz ve Hülâgû Dönemleri. İstanbul: İz Yayınları 2018. google scholar
• Özgüdenli, Osman G., “Cengiz Han ve Moğol İmparatorluğu”, Ortaçağ’da Türkler, Moğollar, İranlılar (Kaynaklar ve Araştırmalar) içinde, 211-244. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2020. google scholar
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Ögedey Han”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34: 21-22. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007. google scholar
• Reşîdüddîn Fazlullâh Hemedânî, Câmi‘u’t-Tevârîh. 5 cilt. Tashih. Muhammed Rûşen-Mustafa Mûsevî, Tahran: Neşr-i Elbruz, 1373 hş. google scholar
• Rezevî, Seyyid Ebû’l-Fazl. “Câygâh-i Senâyi‘-i Kârhâneî der İktisâd ve Câmi‘a-i ‘Ahd-i Îlhânân”, Îrân-i Nâmegi 1 (1399 hş.): 37-55. google scholar
• Sâbitî, Seyyid ‘Alî Mü’yyîd-i. Târîh-i Nîşâbûr. Tahran: Silsile-i İntişârât-i Encumen-i Âsâr-i Millî, 2525 şş. google scholar
• Şahin, Mustafa. “Moğol Döneminin Yöneticilerinden Melik Mecneddîn-i Kalyonî ve Oğlu Şemseddîn Muhammed-i Kalyonî”, Tarih Okulu Dergisi 7/XVII (2014): 155-163. google scholar
• Şahin, Mustafa. “Ögedey Kağan’ın Herât Emîri Uygur Türk’ü Harlıg”, Bilig 84 (2018): 23-43. google scholar
• Seyf bin Muhammed bin Ya‘kûb el-Herevî. Târîh-nâme-yi Herât. neşr. Muhammed Zubeyr es-Siddikî. Calcutta 1943. google scholar
• Spuler, Berthold. İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri 1220-1350. Çeviren Cemal Köprülü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011. google scholar
• Tetevî, Mollâ Ahmed ve Asâf Hân Kazvînî. Târîh-i Elfî. 6 cilt. Tashih Gulâm Rızâ Tabâtabâyî Mecd. Tahran: Şirket-i İntişârât-i ‘İlmî ve Fehengî, 1382 hş. google scholar
• Togan, Zeki Velidi. “Herât”. Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 5/1: 529-442. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1987. google scholar
• Wilber, Donald N. The Architecture of Islamic Iran The Il Khanid Period. Princeton-New Jersey: Princeton University Press, 1955. google scholar
• Zakeri, Mohsen. “The ‘Ayyârân of Khurasan and the Mongol Invasıon”, Proceedings of the ThirdEuropean Conference ofIranian Studies içinde, 269-276. Editör Charles Melville. Wiesbaden: Reichert, 1999. google scholar