16. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Uleması Arasındaki Tarafgirlik ve Rekabete Dair Bir Örnek: Niksârîzâde Mahmud Efendi ve Ganîzâde Nâdirî’nin Mektupları

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 1, 467 - 493, 28.06.2024

Uğur Öztürk

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1401945

Öz

Bu makalede 16. yüzyılda Osmanlı uleması arasındaki tarafgirlik, rekabet ve siyasi bağlantıların boyutlarına örnek olarak Niksârîzâde Mahmud Efendi ve Ganîzâde Nâdirî tarafından yazılmış birbiriyle bağlantılı üç mektup incelenmektedir. Bu mektuplar Niksârîzâde Mahmud Efendi ve Tursunzâde Abdullah’ın talip olduğu Gazanfer Ağa Medresesi müderrisliğine, dönemin Rumeli Kazaskeri Sunullah Efendi’nin huzurunda yapılan imtihanla Tursunzâde’nin Mayıs 1597’de atanması üzerine kaleme alınmıştır. İlmiyedeki kariyerine mülazım olarak başlayan Niksârîzâde, dönüşümlü olarak kadılık ve müderrislik görevlerinde bulunmuştur. Gazanfer Ağa Medresesi’ne müderris olarak atanmak isteyen Niksârîzâde, bu görevin imtihan sonrası Tursunzâde’ye verilmesi üzerine hem Tursunzâde’yi hem de imtihana başkanlık eden Sunullah Efendi’yi eleştiren ve yaşadığı olaya itiraz eden bir mektup kaleme almıştır. Oldukça iğneleyici ifadelerin yer aldığı bu mektubu ise Ganîzâde Nâdirî, cümleleri tek tek çözümleyerek yine benzer ağır ifadelerle bir tür atışma şeklinde cevaplandırmış ve Niksârîzâde’ye göndermiştir. Niksârîzâde de Nâdirî’nin mektubunu yine alaycı ve nükteli bir şekilde cevaplandırmıştır. Bahsi geçen üç mektup bir yandan yaşanan durumun kişisel boyutlarına, diğer yandan da devrin Osmanlı uleması içinde bazı ciddi hiziplerin ya da gruplaşmaların olduğuna dikkat çekmektedir. Erken modern dönem Osmanlı uleması üzerine yapılmış çalışmalarda bugüne kadar kullanılmamış olan bu mektuplar, 16. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı âlimleri arasındaki tarafgirliğin, rekabetin, husumetlerin ve şahsi irtibatların mahiyetine dair önemli bilgiler sunarken aynı zamanda da hamisiz kalmış bir âlimin hangi yollarla hakkını aradığını göstermektedir. Bu özellikleriyle söz konusu mektuplar edebî münşeat mecmualarının dışında kalmış ve farklı bir üslupla yazılmış nadir kaynak metinler olarak değerlendirilebilir. Bu çalışmada ilk önce Niksârîzâde, Tursunzâde ve Ganîzâde’nin hayatlarına ve bahsi geçen üç mektubun muhtevasına yer verilmiştir. Sonrasında ise Niksârîzâde’nin ilk mektubuyla Ganîzâde’nin cevâbî mektubu Latinize edilmiştir. Niksârîzâde’nin cevâbî ikinci mektubu ise nüshada oldukça eksik olduğu için sadece incelemeye dâhil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Niksârîzâde, Tursunzâde, Ganîzâde, Mektup, İlmiye

An Example of Partiality and Competition Among Ottoman Scholars in the Late 16th Century: The Letters of Niksârîzâde Mahmud Efendi and Ganîzâde Nâdirî

Öz

This article examines three interconnected letters written by Niksârîzâde Mahmud Efendi and Ganîzâde Nâdirî as examples of bias, competition, and political connections among Ottoman scholar-bureaucrats in the late 16th century. The mentioned letters were penned in response to the events surrounding the appointment of Tursunzâde Abdullah to the professorship at Gazanfer Agha Madrasa, following an examination held in the presence of the Chief Judge of Rumeli of the time, Sunullah Efendi, in May 1597. Niksârîzâde, who embarked on his academic career as a mulāzim, alternately held positions as a judge and a professor. Aspiring to be appointed as a professor at Gazanfer Agha Madrasa, Niksârîzâde wrote a critical letter protesting the assignment of Tursunzâde to this position after the examination, targeting both Tursunzâde and Sunullah Efendi. Ganîzâde Nâdirî responded to this strongly-worded letter by dissecting its sentences and engaging in a kind of verbal sparring, employing similar harsh expressions. Niksârîzâde, in turn, replied to Nâdirî's letter with sarcastic and witty remarks. These three letters shed light on the existence of significant factions both on a personal level and within the Ottoman scholarly community of that era. The letters, previously unused in studies on early modern Ottoman ulema, provide valuable insights into the nature of bias, competition, animosities, and networks of Ottoman scholars in the late 16th century. Additionally, they reveal how a determined scholar sought justice through unconventional means. The unique characteristics of these letters position them as rare examples outside the literary compilations and as texts written in a distinct style. This study first provides background information on the lives of Niksârîzâde, Tursunzâde, and Ganîzâde, and then presents the contents of the three mentioned letters. Subsequently, Niksârîzâde's initial letter and Ganîzâde’s responsive letter are presented in Latinized form. Niksârîzâde's second letter in reply was only included in the review because it was quite missing in the copy.

Anahtar Kelimeler

Niksârîzâde, Tursunzâde, Ganîzâde, Letter, Scholars

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS. MA.d.): 10022-7b. google scholar
• Yazma Eserler google scholar
• Ganîzâde, Münşeât, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY 370034; TY 1526, 313a-327a, TY 189, 126a-154a; TY 345635; TY 1822, 121b-134a; TY 4097, 136b-143a; Manisa Yazma Eser Kütüphanesi 45 Hk 2776/2, 37a-62b ve 66a-b; Süleymaniye Kütüphanesi, Köprülü Hafız Ahmed Paşa 362/60, 249b-270b; Nuruosmaniye 3884, 66b-104a ve 112b-115a; Nuruosmaniye 4202M/2, 69b-108a ve 115b-124b; Nuruosmaniye 976/20, 154b-164a; Esad Efendi 2704/2, 44b-70a; Esad Efendi 3330/5, 255a-269a; Fatih 3877, 55b-89a; TSMK E.H. 1466, 32a-63a; İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi Şevket Rado Yazmaları 33/2, 63a-97a. google scholar
• Mecmûa, Süleymaniye Ktp. Fatih, 5427, 275a-276a. google scholar
• Mecmûa, Süleymaniye Ktp. Esad Efendi, 3384, 131a-b. google scholar
• Münşeât Mecmûası, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Ktp. Suna ve İnan Kıraç Vakfı Yazmalar Koleksiyonu, SR_000525_05, 110b. google scholar
• Niksârîzâde, Nefsü’l-Emr-nâme, Süleymaniye Ktp. Hamidiye, 390/3, 117a-120a; Köprülü-Hacı Ahmed Paşa, 362, 82a-84b; Fatih, 5427, 231b-234a; Esad Efendi, 3425, 29a-30a; Amasya Yazma Eser Ktp. 05 GÜ 125, 15b-16b; İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Ktp. Suna ve İnan Kıraç Vakfı Yazmalar Koleksiyonu, SR_000525_05, 119b-121b. google scholar
• Yayımlanmış Kaynaklar google scholar
• Akhan, Kerem Kaan. “Yaraşur Dinse Ana Münşî-i Sâhib-Dîvân: Ganîzâde Nâdirî’nin Münşeâtı”, 17. Yüzyıl Işığında Osmanlı, Hazırlayan Hanife Koncu ve Nuri Seçgin, İstanbul: DBY Yayınları, 2023. google scholar
• Akpınar, Cemil. “Kefevî Hüseyin Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25:186-188, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022. google scholar
• Ali. b. Bâlî. el-Ikdu’l-Manzûm fî Zikri Efâzıli’r-Rûm. Hazırlayan Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018. google scholar
• Aykanat, Mehmet. “Klasik Dönemde Osmanlı Devleti’nde Hâkim Adaylığı: Mülâzemet”. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi 34 (2018): 165-188. google scholar
• Aykut, Nezihi. “Damad İbrâhim Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8: 440-441 Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993. google scholar
• Börekçi, Günhan ve Uğur Öztürk. “Gazanfer Ağa Medresesinin Açılışı ve Seyfizade Ahmed Efendi’nin Müderris Atanmasına Dair Seyyid Lokman’ın Manzumesi: Yeni Nüsha ve Metin”. İslam Tetkikleri Mecmuası (2023): 1-62. google scholar
• Dankoff, Robert. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü. Çeviren Semih Tezcan. İstanbul: YKY, 2004. google scholar
• Değirmenci, Tülün. İktidar Oyunları ve Resimli Kitaplar: II. Osman Devrinde Değişen Güç Simgeleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012. google scholar
• Demir Öztürk, Nuray. “16. Yüzyıl Şairlerinden Azmî Mustafa Efendi’nin Yazdığı Manzum Bir Tıp Eseri: Risâle Fi’t-Tıbb”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 30 (2023): 86-112. google scholar
• Develi, Hayati. XVIII. Yüzyıl İstanbul’a Dair Risale-i Garibe. İstanbul: Kitabevi, 1998. google scholar
• Erdinçli, İhsan. “16. Yüzyıldan 20. Yüzyıla İstanbul Meyhane Âlemlerine Eşlik Eden Mezeler ve Yiyecekler”. Tarih Araştırmaları Dergisi 42/73 (2023): 151-180. google scholar
• Fleischer, Cornell H. Tarihçi Mustafa Âli: Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı. Çeviren Ayla Ortaç. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997. google scholar
• Furat, Ayşe Zişan. “Fetih Sonrasında Osmanlı Eğitim Anlayışının Şekillenişi: Klasik Dönem Müderrislik İmtihanları”. Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar içinde, 11-31, Editör Ömer Mahir Alper ve Müstakim Arıcı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015. google scholar
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVII/1 (2008): 25-46. google scholar
• İlmiyye Salnamesi. Hazırlayan Seyit Ali Kahraman vd. Editör A. Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 1998. google scholar
• İpşirli, Mehmet. “Çelebi” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8: 259, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993. google scholar
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Teşkilatında Mülazemet Sisteminin Önemi ve Rumeli Kadıaskeri Mehmed Efendi Zamanına Ait Mülazemet Kayıtları”. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 10-11 (1982): 221-231. google scholar
• İpşirli, Mehmet. «Mahzar». Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27: 398-401, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003. google scholar
• İpşirli, Mehmet. «Müderris». Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: 467-468, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020. google scholar
• İpşirli, Mehmet. Osmanlı İlmiyesi. İstanbul: Kronik Yayınları, 2021. google scholar
• Köksal, M. Fatih. Yenipazarlı Vâlî -Hüsn ü Dil Mesnevisi (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2004. google scholar
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Mektup”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29: 18-21, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004. google scholar
• Nev‘îzâde Atâyî. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik. Hazırlayan Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017. google scholar
• Niyazoğlu, Aslı. 17. Yüzyıl İstanbul’unda Rüyalar ve Hayatlar. İstanbul: Doğan Kitap, 2020. google scholar
• Okay, M. Orhan. “Mektup”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29: 17-18, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004. google scholar
• Örs, Hüseyin ve Uğur Öztürk. “Masûmiyeti İspatlamak: Tırhala Kadısı Molla Mehmed Masûm’a Görevinin İâde Edilmesi İçin Yazılan Ulemâ Arzuhalleri”. İslam Tetkikleri Dergisi - Journal of Islamic Review 11/2 (2021): 773-828. google scholar
• Öztürk, Uğur. “XVI. Yüzyıl Şairlerinden Yümnî>nin Mülâzemet Talebiyle III. Murad’a Sunduğu Şikâyet-nâme”. M. A. Yekta Saraç Armağanı (60. Doğum Yılı Münasebetiyle) içinde, 2, 365-378, İstanbul: DBY Yayınları, 2023. google scholar
• Öztürk, Uğur. III. Murad Devri Yazılı Kültürü. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2022. google scholar
• Selânikî Mustafa Efendi. Târîh-i Selânikî. 2 cilt, Hazırlayan Mehmet İpşirli. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1989. google scholar
• Tecer, Ahmet Kutsi. “Karagöz ve Kuklaya Ait Kısa Notlar”. Türk Folklor Araştırmaları (Karagöz Özel Sayısı) 5/119 (1959): 1917-1921. google scholar
• Tezcan, Baki. “The Ottoman Mevali as ‘Lords of the Law’”. Journal oflslamic Studies 20/3 (2009): 383-407. google scholar
• Tezin, Sadık. Osmanlı Devleti’nde Çok Yönlü Bir Ulema Ailesi: Hocazâdeler. Doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2022. google scholar
• Tuğalan, Zehra İnci. Ravzatü’l-İnşâ (İnceleme-Metin-Tıpkıbasım-Sözlük). Yüksek Lisans tezi, Erciyes Üniversitesi, 2019. google scholar
• Turan, Fikret. “Onaltıncı Yüzyıl Osmanlıcasında Argo: Niksarizade ve Entelektüel Hayatın Eleştisi ‘Nefsü’l-Emr-Name’ İsimli Eseri”. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri içinde, 1825-1834, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. google scholar
• Uzun, Mustafa İsmet. “Ganîzâde Mehmed Nâdirî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 355-356, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996. google scholar
• Uzun, Mustafa İsmet. “Münşeat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 18-20, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006. google scholar
• Yerasimos, Marianna. Evliyâ Çelebi Seyahatnâme’sinde Yemek Kültürü: Yorumlar ve Sistematik Dizin. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019. google scholar
• Yerebakan, Hakan. Nefsü’l-emr literature and its Meaning for the Early Modern Ottoman Society. Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2021. google scholar