Türkiye’nin Doğu ve Güneyindeki Komşularıyla Sınır İlişkilerine Dair Bir Değerlendirme (1923-1940)

Yıl 2020, Sayı: 38, 59 - 86, 29.12.2020

Resul Köse

Öz

1923 tarihli Lozan Barış Antlaşması’yla birlikte yeni Türk devletinin sınırları büyük ölçüde belirlenmişti. Ancak Irak’la olan sınırın belirlenmesi sonraki bir tarihe bırakılmıştı. Suriye sınırı ise fiilen son şeklini almamıştı. Bu çalışmada bu iki devletin yanı sıra İran ile Türkiye’nin 1923-1940 yılları arasındaki sınır ilişkileri ele alınmıştır. Bu ilişkilerin seyrini etkileyen en önemli hususlar Türkiye ile sınırların çizilmesinin gecikmesi, Irak ve Suriye’de kurulan İngiliz ve Fransız mandater yönetimlerin Türkiye aleyhtarı politikalarının yanı sıra devrin ve bölgenin kendine özgü koşullarıdır. Çalışma sonunda görülmüştür ki komşuluk ilişkilerinin düzelmesi ve alınan diğer tedbirlerle birlikte sınırlarda emniyet ve huzur ortamı sağlanabilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Dış Politikası, Suriye, Irak, İran, Kürtler

An Assessment for the Border Relations of Turkey with the Eastern and Southern Neighbors (1923-1940)

Öz

By the Lausanne Peace Treaty of 1923, the borders of the new Turkish state were largely determined. However, the determination of the border with Iraq was left to a later date. The Syrian border did not actually take its final shape. In this study, the border relations of Iran and Turkey are discussed as well as these two states between 1923 and 1940. The most important factors affecting the course of these relations are the unique conditions of that region and period as well as the delay in drawing of the borders with Turkey beside the anti-Turkish policies of English and French mandatory administrations established in Iraq and Syria. At the end of the study, it is seen that with the improvement of neighborly relations and other measures taken, an atmosphere of safety and peace was achieved at the borders

Anahtar Kelimeler

Turkish Foreign Policy, Syria, Iraq, Iran, Kurds

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt ve Denetleme Başkanlığı (ATASE Arşivi)
• T.C. Resmî Gazete
• TBMM Albümü 1920-2010, C.1, Ankara, TBMM Yayınları, 2010.
• TBMM Zabıt Ceridesi, C.19, Devre V, İçtima 2, TBMM Matbaası, Ankara.
• “Doğu Cumhuriyet’in 15. Yılında”, Cumhuriyetin 15. Yılında Türkiye, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2014.
• Alakom, Rohat: Xoybûn Örgütü ve Ağrı Ayaklanması, İstanbul, Avesta Yayınları, 2011.
• Budak, Mustafa: İdealden Gerçeğe Misak-ı Milli’den Lozan’a Dış Politika, İstanbul, Küre Yayınları, 2002.
• Cebesoy, Ali Fuat: Siyasi Hatıralar Büyük Zaferden Lozan’a Lozan’dan Cumhuriyete I-II, yay. haz. Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul, Temel Yayınları, 2007.
• Çetinsaya, Gökhan: “Atatürk Dönemi Türkiye-İran İlişkileri (1926-1938)”, Avrasya Dosyası, Sonbahar 1999, C.5, S.3, s. 148-176.
• Erden, Ömer: Türkiye’nin Doğu Sınırının Oluşumu (Antlaşmalar-Protokoller- Problemler), Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2017.
• Erdost, Muzaffer İlhan: Şemdinli Röportajı, Ankara, Onur Yayınları, 1993. Gerede, Hüsrev: Siyasî Hatıralarım I İran, İstanbul, Vakit Basımevi, 1952.
• Gönlübol, Mehmet-Sar, Cem: Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1997.
• Güzel, Hasan Tevfik: Irak’ın Kuzeyindeki Bölgesel Kürt Yönetimi (1992-2008), Ankara, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Hallı, Reşat: Türkiye Cumhuriyeti’nde Ayaklanmalar (1924-1938), Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1972.
• İnönü, İsmet: Hatıralar, yay. haz. Sabahattin Selek, Ankara, Bilgi Yayınevi, 2006.
• Kabacalı, Alpay: Tarihimizde Kürtler ve Ayaklanmaları, İstanbul, Cem Yayınları, (t.y.). Kara, Polat: Türkiye-İran İlişkileri (1923-1960), Konya, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2010.
• Köse, Resul: “Cumhuriyet’in İlk On Yılında Doğu Vilayetlerinde Emniyet ve Asayişi Sağlama Faaliyetleri”, History Studies, 12/3, Haziran 2020, s. 1259-1292.
• Köse, Resul: CHP ve DP Hükûmetleri Dönemlerinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu Politikaları, İstanbul, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Kurtuluş, Rıza: “Rıza Şah Pehlevi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.35, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008, s. 67.
• Müezzinoğlu, Ersin-Karamelikli, Hüseyin: 1927 İran Azerbaycan’ı İstihbarat Raporu ve Analizi, Ankara, İmaj Yayınevi, 2018.
• Müezzinoğlu, Ersin-Şahin, İsmail: “Sorunlu Mirasın Reddi: 22 Nisan 1926 Türkiye-İran Güvenlik ve Dostluk Antlaşması”, Yeni Türkiye, C.22, s. 237-252
• Okur, Mehmet Akif: “Emperyalizmin Ortadoğu Tecrübesinden Bir Kesit: Suriye’de Fransız Mandası”, Bilig, Kış 2009, s. 137-156.
• Özdemir, Emin-Çakırbaş, Ali: “1927 Tarihli Genelkurmay’ın İran Azerbaycan’ı Tedkik Raporuna Göre Bu Bölgedeki Kürt Aşiretleri”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), Yıl: 6, S.XV, Eylül 2013, s. 311-329.
• Özmen, Abidin: “Genel Müfettişlikler Hakkında Bir Düşünce”, İdare Dergisi, S.184, (Ocak-Şubat 1947).
• Öztürk, Saygı: İsmet Paşa’nın Kürt Raporu, İstanbul, Doğan Kitap, 2008.
• Payaslı, Volkan: Sancak’tan Vilayete Hatay (1921-1960), Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2017. Sasuni, Garo: Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. YY’dan Günümüze Ermeni Kürt İlişkileri, İstanbul, Med Yayınları, 1992.
• Sekban, Şükrü Mehmet: Kürt Sorunu, yay. haz. Ş. Vedat, İstanbul, Kamer Yayınları, 1998.
• Soysal, İsmail: Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları (1920-1945), C.1, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Şener, Bülent: “Ağrı İsyanı (1926-1930) ve Türkiye-İran Krizi (1930): Türk Dış Politikası Tarihinde Bir Zorlayıcı Diplomasi Uygulaması”, History Studies, C.4/4, 2012, s. 385-413.
• Şener, Bülent: “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasında Çok Yönlü Bir İnce Diplomasi Uygulaması: Siyasal, Hukuksal ve Askerî Boyutlarıyla Hatay’ın Türkiye’ye Katılma Süreci (1921-1939)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 34 (97), 2018, s. 139-178.