Turkish–German–Italian Activities in Libya During the First War in the Context of the Holy War and Senusi Resistance

Yıl 2021, Sayı: 39, 39 - 74, 29.06.2021

Yusuf Aydın

Öz

The Ottoman Empire withdrew from Libya with the signing of the Ouchy Treaty in October 1912. The Jihad Declaration, which was proclaimed in November 1914, was read in mosques in Libya and other regions. Italy was initially excluded from the scope of jihad. In August 1915, the Italia declared war against the Ottoman Empire. Although the jihad activities made the Italians uneasy in Libya at the beginning, they could not change the course of the war. In this work, we focus on the jihad propaganda in Libya during the war years, the Turkish–Sennusi alliance, and the French–British counter activities. Specifically, this work covers the period of 1915–1918. It is also based on Turkish and French archives, as well as newspapers and research works.

Anahtar Kelimeler

Holy War (jihad), Italy, Senussi, irredentism, Nuri Bey

Cihâd-ı Ekber Bağlamında I. Dünya Savaşı’nda Libya’da Türk-Alman-İtalyan Faaliyetleri ve Senûsî Direnişi

Öz

Ekim 1912 tarihli Uşi antlaşmasıyla Osmanlı Devleti Libya’dan çekildi ve Kasım 1914’te ilan edilen Cihat Beyannamesi her tarafta olduğu gibi Libya’da da camilerde okundu. Başlangıçta İtalya cihat kapsamına alınmadı. İtalya ise Ağustos 1915’te Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etti. Cihat faaliyetleri, başlangıçta İtalyanları Libya’da tedirgin ettiyse de harbin gidişatını değiştiremedi. Bu çalışmada, Savaş yıllarında Libya’da cihat propagandası, Türk-Senusi ittifakı ve Fransız-İngiliz karşı faaliyetleri araştırmamızın konularıdır. Bu araştırma, kronolojik olarak 1915-1918 yıllarını kapsamaktadır. Ayrıca Türk ve Fransız arşivleri, gazeteler ve araştırma eserlerine dayanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Cihâd, İtalya, Senûsî, İrredantizm, Nuri Bey

Kaynakça

• Archives du Ministeres des Affaires Etrangeres. (MAE)
• Vol. 896. Vol. 1662. Vol. 1678. Vol. 1679. Vol. 1697.
• Archives Historiques de L’armee de Terre (SHAT).
• SHAT, 7 N 723. 7 N 2103. 7 N 2104. 7 N 2106. 16 N 3205. 20 N 1085.
• BOA, HR. SYS. K.2411, G.28.
• BOA, HSD. C.B. K.4, G.78.
• DH.EUM. 6. ŞB. K.2, G.81.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi.
• Correspondance d’Orient
• İleri
• Le Temps
• Le Journal des Débats
• La Croix
• L’Asie Française
• L’Excelsior
• L’Humanité,
• L’Europe Nouvelle
• La Revue Bleue
• Mercure de France,
• Revue de Paris,
• Revue de l’Occident Musulman et de la Méditerranée
• Revue des Deux Mondes
• Revue du Monde Musulman,
• Sebilürreşad
• Tanin
• Arnoulet, François: “Les Tunisiens et la guerre”, Revue de l’Occident Musulman et de la Méditerranée, Vol. XXXVIII, no : 38, 1984.
• Aydemir, Şevket Süreyya: Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa, C. II. İstanbul, Remzi Kitabevi, 1971.
• Aydın, Yusuf: Birinci Dünya Savaşı’nda Cihat İlanı ve Orta Doğu, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2015.
• Azamat, Nihat: “Ahmed Şerif Senûsî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), C. XXXVI, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Bayar, Celal: Ben de Yazdım, C. I., 2. Baskı, İstanbul, Baha Matbaası, 1967. Bayur, Yusuf Hikmet: Türk İnkılabı Tarihi, C. 3/2, 3. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• ____________: Türk İnkılabı Tarihi, C. 3/3, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1957.
• Carrère, N: “Les raisons de la guerre italo-turque”, Le Temps, nr: 19779, 1 septembre 1915.
• Ceyhan, Nesime: Trablusgarp Hikâyeleri, İstanbul, Selis Kitaplar, 2006.
• Chatelier, A. Le: “Les adversaires de l’Italie en Tripolitaine”, La Revue Bleue, nr: 14, 5 Octobre 1912.
• Cheikh Ali: “Les Italiens en Tripolitaine”, L’Europe Nouvelle, nr:9, 28 Février 1920.
• Civinini, Geolfo: “İtalyanlar Trablus’ta ne haldeler?”, Tanin, nr: 2760, 19 ağustos 1916. Danişmend, İsmail Hami: İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. II., İstanbul, Türkiye Yayınevi, 1971.
• ____________: İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. IV, İstanbul, Türkiye Yayınevi, 1972.
• Duboscq, André: “le fiasco de la guerre sainte”, Le Temps, nr: 19586, 20 février 1915.
• El-Askeri, Cafer: İsyancı Arap Ordusunda Bir Harbiyeli, Yay. Haz. Necdet Fethi Safvet, Çev. Halit Özkan, İstanbul, Klasik Yayınları, 2008.
• Emir Şekip Arslan: İttihatçı Bir Arap Aydınının Anıları, İstanbul, Klasik Yayınları, 2006. Ertürk, Hüsamettin: İki Devrin Perde Arkası, İstanbul, Pınar Yayınları, 1964.
• Faguet, Emile: (De l’Académie Fr.), “L’égoisme sacré”, L’Excelsior, nr: 1558, 20 Février 1915.
• Ferid, Muhammed: Mısır Mısırlılarındır, İngiliz İşgaline Karşı Osmanlı Hilafeti, Çev. Ali Benli-Macit Karagözoğlu, İstanbul, Klasik Yayınları, 2007.
• Gallavresi, Giuseppe: “Les origines et les limites de la neutralité italienne”, Revue des Deux Mondes, t. XXIII, 1914.
• Geffroy, Gustave: Léopold-Lacour, Louis Lumet, La France Héroïque et ses Alliés, t. I, 1914-1916, Paris, Larousse, 1916.
• Genelkurmay Başkanlığı, 1911-1912 Osmanlı-İtalyan Harbi ve Kolağası Mustafa Kemal, Yay. Haz. Genelkurmay ATASE Başkanlığı, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985.
• ____________: Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekâtı, 1914-1918, C. VI, Ankara, Genelkurmay Yayınları, 1978.
• Guichonnet, Paul: L’Unité Italienne, Paris, Que Sais-Je, 1970. Hinzeline, Emile: Histoire Illustré de la Guerre du Droit, t. II, Paris, Librairie Aristide Quillet, 1916.
• Histoire Universelle Quillet Les Pays et les Peuples Dès Origines à Nos Jours, (Rédigé par Pierre Rollet et Marcel Renault), t. II, Paris, Librairie Aristide Quillet, 1955.
• Hülagü, Metin: Panislamizm Osmanlı’nın Son Umudu, İzmir, Yitik Hazine Yayınları, 2006.
• Kandil, Hasan: Fethu Darfur, Sene 1916, İskenderiye, 1356-1937.
• Karabekir, Kazım: İstiklal Harbimiz, İstanbul, Türkiye Yayınevi, 1960.
• Karabulut, Sezen: “Osmanlı Devleti’nin muhasım devlet politikasına bir örnek: Trablusgarp savaşı ve İzmir’deki İtalyanlar”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, Yıl: 2018/2, C. 17, S. 34, s. 185-205.
• Kızıltoprak, Süleyman-Şefattin Deniz: II. Abdülhamid Zamanında Bir Osmanlı Binbaşısının Gözünden Libya, İstanbul, Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2020.
• Kızıltoprak, Süleyman: “Mısır Sorunu Çerçevesinde Osmanlı Devleti’nin Üçlü İttifak’a Yaklaşımı”, Prof. Dr. Fahir Armaoğlu’na Armağan, Ersin Embel (ed.), Ankara 2008.
• ____________: Mısır’da İngiliz İşgali Osmanlı’nın Diplomasi Savaşı (1882-1887), İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010.
• ____________: “Krallardan Darbeci Generallere Mısır’ın Siyasal Tarihi”, Akra Sanat Ve Edebiyat Dergisi, S. 3, 2014.
• ____________: “Osmanlı Devleti’nin Ortadoğu’daki Son Hamlelerinden Süveyş Cephesi ve Son Hıdiv Abbas Hilmi Paşa’nın Rolü”, Havadis, 100 Yıl Önce 1914- 1915, December 2014.
• ____________: “Sömürgeci Rekabet ve Basın ‘Bosphore Egyptien’ Olayı, İslam Öncesinden Çağdağ Türk Dünyasına: Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na Armağan, (ed.: Ahmet Taşağıl, Hayrunnisa Alan, Abduvahap Kara, Osman Yorulmaz), 2. Baskı, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı Yayını, 2015.
• Koloğlu, Orhan: Mustafa Kemal’in Yanında İki Libya’lı Lider, Ankara, Libya Arap Halk Cemahiriyesi Ankara Halk Bürosu Yayınları, 1981.
• Kral Abdullah: Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik? 8. Baskı, İstanbul, Klasik Yayınları, 2009. Kurtcebe, İsrafil: Türk-İtalyan İlişkileri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
• Larchain, Michel: “Les revendications coloniales de l’Italie”, L’Europe Nouvelle, no: 24, 14 Juin 1919.
• Mazade, Charles de: “L’épreuve de l’Unité Italienne”, Revue des Deux Mondes, t. LXIII, 1866.
• Muhammed Kürdali: Bir Osmanlı-Arap Gazetecinin Anıları, Çev. İbrahim Tüfekçi, İstanbul, Klasik Yayınları, 2006.
• Landau, Jacob M.: Pan-İslam politikaları, Çev. Nigar Bulut, İstanbul, Anka Yayınları, 2001.
• M. Larcher, Commandant: La Guerre Turque Dans la Guerre Mondiale, Paris, Berger- Lavrault Cie, 1926.
• M. Moukhtar Pacha, Général: La Turquie, l’Allemagne et l’Europe, Depuis le Traité de Berlin Jusqu’à la Guerre Mondiale, Paris, Berger-Levrault, 1924.
• Özköse, Kadir: Muhammed Senûsî Hayatı, Eserleri, Hareketi, İstanbul, İnsan Yayınları, 2000.
• Pautremat, Pascal: La Politique Musulmane de la France au XXe Siècle, De l’Hexagone aux Terres d’Islam, Espoirs, Réussites, Echecs, Paris, Maisonneuve-Larose, 2003.
• Pehlivanlı, Hamit: “Teşkilat-ı Mahsusa Kuzey Afrika’da (1914-1918)”, Atatürk Araşatırma Merkezi Dergisi, C. 16, S. XLVII, Temmuz 2000.
• Pinon, René: “L’Europe et la Guerre Italo-Turque”, Revue des Deux Mondes, t. IX, 1912.
• Polat, Ü. Gülsüm: Osmanlı Devleti ve İngiltere Ekseninde I. Dünya Savaşı Yıllarında Mısır, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2015.
• Pomiankowiski, Joseph: Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküşü, “1914-1918 I. Dünya Savaşı”, (Çev. Kemal Turan), İstanbul, Kayıhan Yayınevi, 1990.
• Pozzi, Jean: “L’Italia Irredenta”, Revue des Deux Mondes, t. XXV, 1915, s. 481-516. Rouire: “Les Italiens dans l’Erythrée”, Revue des Deux Mondes, t. CXXXIV, 1896.
• Stoddard, Philip H: Teşkilat-ı Mahsusa, Çev. Tansel Demirel, 3. Baskı, İstanbul, Arma Yayınları, 2003.
• Şeyhülislam Cemalddinefendizade Ahmed Muhtar: Halaskar-ı Mübeccelimiz Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine, Muhterem Meb’ûslara Ariza, Ahmet İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi. 1339.
• Triaud, Jean Louis: La Légende Noire de la Sanûsiyya, Une Confrérie Musulmane Saharienne Sous le Regard Français (1840-1930), Vol. II, Institut de Recherches et d’études Sur le Monde Arabe et Musulman, Aix-en-Provence, Paris, Edition de la Maison des Sciences de l’Homme, 1995. Un Siècle et Demie d’Histoire, t. III, Editorial Argentor, Strasbourg, Société Anonyme d’édition, 1931.
• Valbert, G: “La France et l’Italie”, Revue des Deux Mondes, t. XLV, 1881.
• Vardar, Galip: İttihat ve Terakki İçinde Dönenler, Haz. Nafiz Tansu, İstanbul, İnkılap Kitabevi, 1960.
• Vulliaud, Paul: “Gioberti et l’impérialisme italien”, Mercure de France, 15 V 1929.
• Yiğit, Yücel: “Üç Kıta Devleti’nin Çöküşü”, Çağdaş Türkiye Tarihi, Pegem Akademi, Ankara, 2019.
• ____________: “The Teşkilat-ı Mahsusa and World War I”, Middle East Critique, Vol. 23, 2014.
• ____________: “Teşkilat-ı Mahsusa’nın Anatomisi”, Güvenlik Çalışmaları Dergisi, C. 17, S. 1, Ankara, 2015.