Atatürk İçin Türk Denizciliğinin Anlamı ve Erken Cumhuriyet Dönemindeki Yansımaları

Yıl 2022, Sayı: 41, 141 - 177, 30.06.2022

Funda Songur

Öz

Türkiye Cumhuriyeti’nin denizlerde millî hak ve menfaatlerini korumak için siyasi, askerî ve iktisadi güce sahip olma zorunluluğu, devletin kuruluşu itibarıyla önemsenen konulardan biri olmuştur. Atatürk’ün ifadesiyle modern donanmalar çağında Türkler parlak harekâtlar gerçekleştirememişti ve bu durum yeni teşekkül eden Türkiye Cumhuriyeti donanmasının güçlendirilmesi gereğini göstermişti. Askerî sahadaki iyileştirmelerin yeterli olmayacağı bilinciyle denizciliğin siyasi, iktisadi ve kültürel alanlarının da geliştirilmesine ilişkin adımlar atılmıştı. Öncelikle Türk limanları arasında Türk bayrağını dalgalandıran gemilerle ulusal deniz ticaretinin ve ardından Türk limanlarının dâhil olduğu uluslararası deniz ticareti faaliyetlerinin modernleştirilmesi için altyapı ve üstyapı çalışmaları, mevzuat iyileştirmeleri ve uluslararası antlaşmalar titizlikle gerçekleştirilmişti. Bu makalede, Erken Cumhuriyet dönemi Türk denizciliği ele alınmış olup döneme ait süreli yayınlardan, denizcilik raporlarından, çeşitli arşiv belgelerinden ve araştırma eserlerinden faydalanılmıştır. Denizciliği; siyasal, askerî, iktisadi ve kültürel çabalar üzerinden etraflıca değerlendirme amacı taşıyan bu çalışmanın neticesinde Atatürk önderliğinde Türk denizciliğine atfedilen önem çeşitli boyutlarıyla incelenmiş olup onun millî güce dönüştürülme süreci ortaya çıkarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Denizcilik, Deniz Ticareti, Cumhuriyet Donanması, Atatürk ve Deniz, Deniz Kültürü

The Meaning of the Turkish Maritime for Atatürk and Its Reflections in The Early Republican Period

Öz

The necessity to have the political, military, and economic power to protect its national rights and interests at sea has been one of the critical issues since the establishment of the Turkish state. In Atatürk’s words, the Turks did not accomplish significant naval operations in the era of the modern navy, and this situation revealed the need for a strong Turkish navy. Given that strengthening only the naval force would not be enough, steps were taken to develop the Turkish maritime political, economic, and cultural aspects. In this article, the Turkish maritime in the Early Republican
Period is discussed in the light of periodicals, maritime reports, archive documents, and secondary sources. As a result of this study, which aims to evaluate maritime in detail with political, naval, economic, and cultural efforts, the importance attributed to the Turkish maritime under the leadership of Atatürk is examined, and its transformation into a national maritime power is revealed.

Anahtar Kelimeler

Maritime, Maritime Trade, The Fleet of the Turkish Republic, Atatürk and the sea, Maritime Culture

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• TBMM Zabıt Cerideleri
• T.C. Resmî Gazete
• Deniz Dergisi Deniz Mecmuası
• “Akdeniz İşleri”, Deniz Mecmuası, S.312, İstanbul, Deniz Matbaası, 1929, s. 157-159.
• Âli İktisat Meclisi Raporları, Neşriyat Serisi: A, N: 9, Ankara, Başvekâlet Müdevvenat Matbaası, 1932.
• Arı, Kemal: “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Türkiye’de Denizcilik Ülküsü ve Bu Alanda Yeni Bir Kültür Oluşturma Çabaları”, Türk Denizcilik Tarihi Sempozyumu ve Türk Denizcilik Ticareti Tarihi Sempozyumu II, İstanbul, Pîrî Reis Üniversitesi, 2010, s. 162-169.
• Atabey, Figen: Cumhuriyet Dönemi Deniz Kuvvetleri, Ankara, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Basımevi, 2002.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, 5. Baskı, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 2006.
• Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 1991.
• Balcıoğlu, Mustafa-Kütükçü, Mehmet Akif: “Cumhuriyet’in Uluslararası Hukuk Alanındaki İlk Başarısı: Bozkurt-Lotus Davası”, Cumhuriyet’in 80. Yılına Armağan, Ankara, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2004, s. 87-104.
• Bayat, Mert: Atatürk’ün Deniz Stratejisi, Harp Akademileri Özel Bülten Eki, S.160, İstanbul, Harp Akademisi Basımevi, 1988.
• Baykal, Reşat: Tersanelerimiz ve Denizcilik Kuruluşlarımız, İstanbul, İTÜ Vakfı Yayınları, 2017.
• Boratav, Korkut: Türkiye İktisat Tarihi 1908-2015, 24. Baskı, Ankara, İmge Kitabevi, 2019.
• Bozkurt-Lotus Davası, yay. haz. Mustafa Balcıoğlu, Enver Bozkurt, M. Akif Kütükçü, Yasin Poyraz, Ankara, Nobel Akademik Yayıncılık, 2003.
• Büyüktuğrul, Afif: Büyük Atamız ve Türk Denizciliği, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1969.
• C.H.F. Programı, Ankara, TBMM Matbaası, 1931.
• C.H.P. Halkevleri Halkodaları 1932-1942, İstanbul-Ankara, Alâeddin Kıral Basımevi, 1942.
• Conway’s All the World’s Fighting Ships 1922-1946, ed. Roger Chesneau, London, Conway Maritime Press, 1980.
• Cumhuriyet Donanması 1923-2000, The Fleet Of The Republic, ed. Cem Gürdeniz, Erdoğan Yüceliş, İstanbul, Seyir Hidrografi ve Oşinografi Daire Başkanlığı, 2000.
• Çoker, Fahri: Bahriyemizin Yakın Tarihinden Kesitler, Ankara, Dz.K.K.lığı Karargah Basımevi, 1994.
• Çoker, Fahri: Deniz Harp Okulumuz 1773, İstanbul, Deniz Basımevi Müdürlüğü, 2006. “Deniz Haberleri”, Deniz Mecmuası, S.347, İstanbul, Deniz Matbaası, 1938, s. 107-112. “Donanmamızın Malta ve Faler’i Ziyaretleri”, Deniz Mecmuası, S.343, İstanbul, Deniz Matbaası, 1937, s. 63-81.
• Dümer, Vehbi Ziya: “Deniz Kuvvetlerinde Personelin Kıymet ve Ehemmiyeti ve Deniz Personeli Hakkında Psikolojik Bir Tetkik”, Deniz Mecmuası, S.337, İstanbul, Deniz Matbaası, 1935, s. 677-690.
• Gölcük Tersanesi Komutanlığı Gemi İnşa Faaliyetleri 1926-2015, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, İstanbul, Deniz Basımevi Müdürlüğü, 2015.
• Gürboğa, Nurşen-Koraltürk, Murat: “1930’larda İktisadi Devletçilik, Şilepçiliğin Gelişmesi ve Sosyete Şilep T.A.Ş.’nin Kuruluşu”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, C.13, S.25-26, 2014, s. 27-49.
• Güvenç, Serhat- Barlas, Dilek: “Bir Cumhuriyet Kurumu Yaratmak: Atatürk’ün Donanması, 1923-1939”, Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti, ed. İsmet Akça, Evren Balta Paker, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010, s. 223-253.
• Heper, N.M.: “Bir Emir “Ordular hedefiniz Akdenizdir”, Deniz Mecmuası, S.345, İstanbul, Deniz Matbaası, 1937, s. 1-4.
• Hergüner, Mustafa: “Atatürk Döneminde Denizciliğimiz”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.195, 2011, s. 23-40.
• Hergüner, Mustafa: Cumhuriyetimizin Başlangıç Yıllarındaki Denizciliğimize İlişkin Bir İnceleme, İstanbul, İMEAK Deniz Ticaret Odası, 2003.
• İbrahim Rıza: “İstikbalde Denizaltı Gemilerine Karşı Müdafaa İhtiyacımız”, Deniz Mecmuası, S.317, İstanbul, Deniz Matbaası, 1930, s. 571-583.
• İnan, Afet: M. Kemal Atatürk’ten Yazdıklarım, İstanbul, Cumhuriyet, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık AŞ, 1999.
• “İtalya ve Fransa Donanmaları”, Deniz Mecmuası, S.312, İstanbul, Deniz Matbaası, 1929, s. 141-146.
• Karlıklı, Mehmet Yücel: Atatürk Dönemi Türk Deniz Politikası (1923-1938), Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü, 2012.
• Koraltürk, Murat: “Türkiye’de Gemi İnşa Sanayiinin Tarihsel Gelişimi”, Türk Denizcilik Tarihi II, ed. Zeki Arıkan, Lütfü Sancar, İstanbul, 2009, s. 247-265.
• Lord Kinross: Atatürk, Bir Milletin Doğuşu, çev. Necdet Sander, 19. Basım, İstanbul, Altın Kitaplar Yayınevi, 2007.
• Metel, Raşit: Atatürk ve Donanma, İstanbul, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, 1966. Osman Nuri: “Tahtelbahir ve Göreceği İşler”, Deniz Mecmuası, S.312, İstanbul, Deniz Matbaası, 1929, s. 73-83.
• Sait Telât: “Deniz Hakimiyetinin Şümul ve Ehemmiyeti”, Deniz Mecmuası, S.318, İstanbul, Deniz Matbaası, 1930, s. 667-677.
• Sait Talât: “Dünya Ticaret Filosunun 1933 Senesi Ortasındaki Tonaj Miktarı”, Deniz Mecmuası, S.331, İstanbul, Deniz Matbaası, 1934, s. 142-147.
• Sami: “Donanmamız”, Deniz Mecmuası, S.317, İstanbul, Deniz Matbaası, 1930, s. 527- 570.
• Sermet Fuat: “Donanmamız ve Deniz Ticaretimiz”, Deniz Mecmuası, S.330, İstanbul, Deniz Matbaası, 1933, s. 407-434.
• Tuna, Serkan: “1932 ve 1933 Yıllarında Çıkarılan Deniz Nakliyatı Kanunları”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S.2, 2002, s. 309-325.
• Tuna, Serkan: “CHP İktidarında Türk Balıkçılık Sektörüne Yönelik Faaliyetler (1923- 1950)”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, C.16, S.32, 2017, s. 87-148.
• Türk Deniz Ticareti, İstanbul, Halk Basımevi, 1937. Uzun, Hakan: “Montreux Boğazlar Sözleşmesi’nin Yankıları”, Atatürk Yolu Dergisi, C.16,S.61, 2017, s. 393-435.
• Ülkekul, Cevat: Cumhuriyet Dönemi Türk Haritacılık Tarihi, İstanbul, Dönence Yayınları, 1998.
• Ülken, Yüksel: Atatürk ve İktisat, 2. Baskı, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1984.
• Ünlü, Rasim: “Atatürk Döneminde Denizcilik”, Türk Denizcilik Tarihi II, ed. Zeki Arıkan, Lütfü Sancar, İstanbul, 2009, s. 195-213.
• Ünlü, Rasim: “Cumhuriyet Döneminde Türk Denizcilik Eğitimi”, Türk Denizcilik Tarihi II, ed. Zeki Arıkan, Lütfü Sancar, İstanbul, 2009, s. 285-298.
• Yıldırım, Hüseyin: Atatürk ve Deniz, Ankara, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Karargah Basımevi, 2001.