İki Darbe Arasında: 1960-1980 Döneminde Genel Özellikleriyle Türk Dışişleri Bakanlığı

Yıl 2022, Sayı: 41, 31 - 75, 30.06.2022

Hüseyin Sert

Öz

Türkiye’de cumhuriyet dönemi dış politikası hakkında çok geniş bir yazın olsa da ülkenin dış politikasını yürütmekle sorumlu temel kurum olan Dışişleri Bakanlığı hakkında çok az sayıda araştırma bulunmaktadır. Türkiye’nin diplomatik tarihi de daha ziyade siyasi elitlerin ve uluslararası konjonktürün etkisi ışığında değerlendirilmektedir. Bu çalışmada Türk Dışişleri Bakanlığı, daha önce tecrübe etmediği türden meydan okumalarla karşılaştığı 1960-80 dönemi arasındaki seyri üzerinden analiz edilecektir. Dışişleri Bakanlığı hem bu dönemin kurum içine ve ülke dış politikasına yansımalarıyla meşgul olmuş hem de aynı yıllarda dünyadaki muadilleri gibi bir dönüşüm sürecinden geçmiştir. Çalışma kapsamında Türk Dışişleri bürokrasisinin geçirdiği dönüşüme ve karşılaştığı meydan okumalara yanıt verme becerisine dünyadaki örneklerin yanı sıra dönemin diplomatlarının tanıklıklarının mukayeseli bir analizi üzerinden ışık tutulması amaçlanmaktadır

Anahtar Kelimeler

Soğuk Savaş, Dışişleri Bakanlığı, Türk diplomatları, Türk Dış Politikası, Bürokrasi

Between Two Coups: An Outline of the Turkish Foreign Ministry between 1960-1980

Öz

As the main institution conducting Türkiye’s foreign policy, the Turkish Foreign Ministry is an understudied institution, despite the vast literature that is found regarding the foreign policy of the Republic of Türkiye. Türkiye’s diplomatic history has predominantly been studied through the preferences of political elites and the influence of international conjunctures. This study scrutinizes the Turkish Foreign Ministry through its course between 1960-1980, a period when the Ministry encountered certain challenges that had previously not been witnessed. The Turkish diplomatic bureaucracy was preoccupied with the impacts this period was having on both the Ministry as an institution as well as on Turkish foreign policy; a transformation process was experienced as a result. This study aims to shed light in this regard upon the transformation of the Turkish Foreign Ministry and its capability to react to the challenges it faced using a comparative analysis of examples all over the world and diplomatic witnesses of the period.

Anahtar Kelimeler

Cold War, Foreign Ministry, Turkish Diplomats, Turkish Foreign Policy, Bureaucracy

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Dışişleri Bakanlığı Dışişleri Belleteni Dışişleri Tarihçesi
• Dışişleri Bakanlığı
• Dışişleri Belleteni
• Dışişleri Tarihçesi
• T.C Dışişleri Bakanlığı“New International Economic Order: Sum of the Four Years”, Ankara, TC Dışişleri Bakanlığı, 1977.
• T.C Dışişleri Bakanlığı Özel Çalışma Grubu Raporu, Yeni Ekonomik Düzen ve Türkiye: Gelişmiş Ülkeler ve Gelişme Yolundaki Ülkeler Arasındaki Uluslararası Müzakere Süreci, Ankara, TC Dışişleri Bakanlığı, 1977.
• TBMM Tutanak Hizmetleri Başkanlığı
• T.C Resmi Gazete
• Cumhuriyet Hürriyet
• Milliyet Bilhan, Murat: Yarı Yapılandırılmış Mülakat, 2 Şubat 2016.
• Eralp, Yalım: Yarı Yapılandırılmış Mülakat, İstanbul, 15 Ocak 2017.
• İskit, Temel: Yarı Yapılandırılmış Mülakat, İstanbul, 16 Mart 2016.
• Lütem, Ömer Engin: Yarı Yapılandırılmış Mülakat, İstanbul, 20 Ocak 2017.
• Afra, Haluk: Hariciyeciler Dedikoduyu Sever, İstanbul, Bilgi Yayınevi, 1999.
• Altuğ, Ömer: Hatırımda Kalanlar: Bir Diplomatın Ege’den Baltıklar’a Uzanan Öyküsü, Ankara, Boyut, 2014.
• Ayda, Adile: Bir Demet Edebiyat, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2005.
• Bülent Aras, “Reform and Capacity Building in the Turkish Foreign Ministry: Bridging the Gap between Ideas and Institutions”, Journal of Balkan and Near Eastern Studies, C. 17, S. 3, 2015, s. 69-85.
• Balcı, Ali: Türkiye Dış Politikası: İlkeler, Aktörler ve Uygulamalar, İstanbul, Alfa Yayınları, 2021
• Barutçu, Ecmel: Hariciye Koridoru, Ankara, 21. Yüzyıl Yayınları, 1999.
• Baytok, Taner: Dış Politikada Bir Nefes: Anılar, İstanbul, Doğan Kitap, 2006.
• Başkut, Yaman: Aferin İyiydin: Bir Diplomatın Anıları, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2004.
• Berridge, George. Diplomacy: Theory and Practice, London, Palgrave-Macmillan, 2010.
• Budak, Mustafa: “Ermeni Meselesi Açısından Başbakanlık Osmanlı Arşivinin Önemi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, C. 17, S. 34, s. 207-232.
• Cankorel, Bilge: Bir Dönem Biterken, İstanbul, Kırmızı Kedi, 2014.
• Clark, Eric: Corps Diplomatique, London, Allen Lane, 1973.
• Çağlayangil, İhsan Sabri: Anılarım, İstanbul, Güneş Yayınları, 1990.
• Çalışlar, İzedin: Ed., Ekselans: Coşkun Kırca, İstanbul, Galatasaray Eğitim Vakfı, 2009.
• Darende, Daver: Diplomatın Not Defteri, İstanbul, Arkadaş, 2008.
• Davis Cross, Mat’a Keapuolani: “A European Epistemic Community of Diplomats”, The Diplomatic Corps as an Institution of International Society, Ed. By Paul Sharp, Geoffrey Wiseman, London, Palgrave Macmillan, 2007, s. 221-245.
• Davis Cross, Mat’a Keapuolani: “Rethinking Epistemic Communities Twenty Years Later”, Review of International Studies, C. 39, S. 1, 2013, s. 137-160.
• Demir, Ali Faik: Ed., Türk Dış Politikasında Liderler, İstanbul, Bağlam Yayıncılık, 2007.
• Dikerdem, Mahmut: Hariciye Çarkı: Anılar, İstanbul, Cem Yayınevi, 1989.
• Dinç, Nihat: Gönüllü Diplomat, İstanbul, İthaki Yayınları, 1998.
• Eayrs, James. Diplomacy and Its Discontents, Toronto, University of Toronto Press, 1971.
• Enloe, Cynthia: Bananas, Beaches and Military Bases: Making Feminist Sense of International Relations, Los Angeles, University of California Press, 2014.
• Eralp, Yalım: Perdeyi Aralarken: Bir Monşerin Hatıratı, İstanbul, Doğan Kitap, 2017.
• Erkin, Behiç: Hatırat (1876-1958), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, 2010.
• Ertüzün, Nejat: “Ermeni Sorunu ile İlgili Çalışmalar”, Dış Politikamızın Perde Arkası: 23 Büyükelçinin Olaylara Bakışı, ed. Turhan Fırat, Ankara: Ümit Yayıncılık, 2005.
• Girgin, Kemal: Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Hariciye Tarihimiz: Teşkilat ve Protokol,Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, 1995.
• Gökmen, Oğuz: Bir Zamanlar Hariciye: Eski Bir Diplomatın Anıları 1, İstanbul, 1999.
• Gökmen, Oğuz: Diplomasi: Diplomaside 40 Yıl, 11 Ay, 17 Gün, İstanbul, Yamaç Ofset, 2006.
• Göğüş, Hasan: Zor Başkentlerde Diplomasi: Bir Büyükelçinin Kırk İki Yıllık Anıları, İstanbul, Doğan Kitap, 2020.
• Göze, Ergun: “Diplomasimizin Müesseseleri,” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.7, 1980, s. 167-183.
• Güldemir, Ufuk: Teksas-Malatya, İstanbul, Tekin Yayınevi, 1992. Gülen, Alaeddin: Bellekte Kalanlar, İstanbul, 1998.
• Günver, Semih “Dışişleri Meslek Memurluğu”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, ed. İsmail Soysal, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1997, s. 739-745.
• Günver, Semih: Fatin Rüştü Zorlu’nun Öyküsü, İstanbul, Bilgi Yayınevi, 1985.
• Gürün, Kamuran: Fırtınalı Yıllar: Dışişleri Müsteşarlığı Anıları, İstanbul, Milliyet Yayınları, 1995.
• Güvendiren, Ekrem. Hayat Yollarında: Londra’dan Prag’a, Washington’dan Tel-Aviv’e Uzanan Diplomatik Yolculuk, İstanbul, Som Kitap, 2013.
• Harris, George: Atatürk’s Diplomats and Their Brief Biographies, İstanbul, ISIS Press, 2010.
• Harris, George: “Cementing Turkish American Relations: The Ambassadorship of(Mehmet) Münir Ertegün (1934-1944)”, Studies in Atatürk’s Turkey: The American Dimesion, Ed. By George S. Harris, Nur Bilge Criss, Leiden, Brill, 2009, s. 177-196. Hendry, Annabel: “From Parallel to Dual Careers: Diplomatic Spouses in the European Context,” Modern Diplomacy, ed., Jovan Kurbalija, (Çevrimiçi), https://www. diplomacy.edu/resources/general/parallel-dual-careers-diplomatic-spouses, 8 Mayıs 2016.
• İnanç, Gül: Büyükelçiler Anlatıyor: Türk Diplomasisinde Kıbrıs (1970-1991), İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2007.
• İskit, Temel: Diplomasi: Tarihi, Teorisi, Kurumları ve Uygulaması, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2007.
• Kabaklı, Ahmet: Bürokrasi ve Biz, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1976.
• Karabekir, Kazım: I. Cihan Harbine Niçin Girdik, İstanbul, Emre Yayınları, 2000. Karadağ, Raif : Türk Hariciyesinin Çetin Sınavı Kıbrıs, İstanbul, Emre Yayınları, 2004. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri: Zoraki Diplomat, İstanbul, İletişim Yayınları, 2014.
• Kennan, George F.: “Diplomacy without Diplomats?” Foreign Affairs, C. 76, S. 5, 1997, s. 198-212.
• Kesgin, Gökçen: “Bülent Ecevit”, Türk Dış Politikasında Liderler, ed., Ali Faik Demir, İstanbul, Bağlam Yayıncılık, 2007, s. 241-342.
• Keskin, Yıldırım: Zaman Akarken: Edebiyat ve Diplomasi Anıları, İstanbul: Dünya Kitap, 2005.
• Kuneralp, Sinan: Son Dönem Osmanlı Devlet Ricali, 1839-1922: Prosopografik Rehber, İstanbul, İsis, 1999.
• Kuneralp, Sinan: “The Ministry of Foreign Affairs”, The Times Survey of Foreign Ministries, Ed. By Zara Steiner, London, Times Books, 1982, s. 493-512.
• Kuneralp, Zeki: Sadece Diplomat: Anılar-Belgeler, İstanbul, İSİS, 1999.
• Kürkçüoğlu, Ömer: “Gündüz Ökçün’ün Öğrettikleri ve Düşündürdükleri,” Ankara Üniversitesi SBF Dergisi C. 1, S. 1, 1992, s. 5-7.
• Langhorne, Richard: “Current Developments in Diplomacy: Who are the Diplomats Now?”, Diplomacy & Statecraft, C. 8, S. 2, 1997, s. 1-15.
• Leguey-Feilleux, Jean Robert: The Dynamics of Diplomacy, Boulder, Lynne Rienner Publishers, 2009.
• Melek, Faik: Hepsi Geldi Geçti: Dışişlerinde 43 Yıl, İstanbul, Milliyet Yayınları, 1994. Neumann, Iver B.: At Home with Diplomats: Inside a European Foreign Ministry, Ithaca, Cornell University Press, 2012.
• Neumann, Iver B.: “The Body of the Diplomat”, European Journal of International Relations, C. 14 S. 4, 2008, s. 671-695.
• Öndeş, Osman: Bin Renk, Bir Ömür: Sefire Emine Esenbel’in Anıları, İstanbul, Remzi Kitabevi, 2014.
• Özcan, Gencer: “Altmışlı Yıllarda Dış Politika”, Türkiye’nin 1960’lı Yılları, ed., Mete Kaan Kaynar, İstanbul, İletişim Yayınları, 2017, s. 17-56.
• Özdemir, Kürşat: Bir Dışişleri Bakanı Olarak İlter Türkmen (1980-1983), İstanbul, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Rana, Kishan S.: The Contemporary Embassy: The Paths to Diplomatic Excellence, New York, Palgrave Macmillan, 2013.
• Rumelili, Bahar, Rahime Süleymanoğlu-Kurum: “Women and Gender in Turkish Diplomacy: Historical Legacies and Current Patterns”, Gendering Diplomacy and International Negotiation, Ed. ByKarrin Aggestam, Anne. E. Towns, Cham, Palgrave-Macmillan, s. 91.
• Sav, Ergun: Diplomaturka: Bir Diplomat-Yazarın Anıları, Ankara, Bilgi Yayınevi, 2000. Sert, Hüseyin: “Bir Raporun Hikayesi: Bakanlık içi Bir İtiraz Olarak Üçüncü Dünyacılık”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C. 75, S. 1, s. 97-125.
• Sert, Hüseyin: Memory of an Institution: The Turkish Ministry of Foreign Affairs and Turkish Diplomats in the 1960-1980 Period, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2018.
• Sofer, Sasson: “The Diplomat as a Stranger”, Diplomacy & Statecraft, C. 8, S. 3, 1997, s. 179-186.
• Suda Güler, Zeynep: Mahmut Dikerdem Eserler: Salon Verir Sokak Alırız, İstanbul, Yazılama, 2013.
• Steiner, Zara: “Foreign Ministries: Old and New”, International Journal, C. 37, S. 3, 1982, s. 349-377.
• Şimşir, Bilal: Ermeni Meselesi: 1774-2005, Ankara, Bilgi Yayınları, 2013.
• Uzgel, İlhan: “TDP’nin Uygulanması”, Türk Dış Politikası I: 1919-1980, Ed. Baskın Oran, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s. 54-93.
• Ünlütürk, Cemil: Kapat Kokmasın, Sus Duyulmasın, Ört Görünmesin: Monşerler, Hikaye-i Hariciye. Ankara, İsim Yayınları, 2011.
• Tuncer, Hüner: Bir Kadın Diplomatın Anıları: Meksika’dan Milano’ya Norveç’ten Güney Afrika’ya, İstanbul, Logos Yayınları, 2007.
• Tuncer, Nil: “Süleyman Demirel”, Türk Dış Politikasında Liderler, ed., Ali Faik Demir, İstanbul, Bağlam Yayıncılık, 2007, s. 141-242.
• Tülümen, Turgut: İki Mülkiyeli, Ankara, Kavaklıdere Kültür Yayınları, 2003.
• Wels, C.B.: “Netherlands: The Foreign Policy Institutions in the Dutch Republic and the Kingdom of the Netherlands 1579 to 1980”, The Times Survey of Foreign
• Ministries of the World, ed. Zara Steiner, London: Times Books, 1982, s. 363-390. Yavuzalp, Ercüment: Liderlerimiz ve Dış Politika, Ankara, Bilgi Yayınevi, 1996. Yılmaz, Eylem, Pınar Bilgin: “Constructing Turkey’s ‘Western’ Identity during the Cold
• War: Discourses of the Intellectuals of Statecraft”, International Journal, C. 61, S. 1, 2005-2006, s . 39-59.