İkinci Meşrutiyetten Cumhuriyete Türk Basınında Muasır Medeniyet Tartışmaları, İslâm Modernizmi ve Mehmet Âkif

Yıl 2023, Sayı: 44, 123 - 151, 05.01.2024

Nuri Sağlam

https://doi.org/10.26650/YTA2023-1326639

Öz

İkinci Meşrutiyetin ilanından sonraki süreçte Hristiyan Avrupa karşısında ardı ardına yaşadığımız büyük felaketler, Türk basınında özellikle “din” ve “medeniyet” kavramları etrafında gittikçe hararetlenen uzun soluklu tartışmalara yol açtı. Bütün bu medeniyet tartışmalarının ağırlık noktasını hem sürekli bir İslâmlık-Hristiyanlık mukayesesi yahut karşıtlığı hem de İslâmlıkla Protestanlık arasında ilkesel bir özdeşlik kurma söylemleri oluşturmaktadır. Dolayısıyla bu makalede, öncelikle başta Ziya Gökalp ve Celal Nuri İleri olmak üzere muasır medeniyet ölçütü olarak salt Protestan Avrupa toplumlarını referans alan kimi aydınların İslâmda “Lutheryen” bir reform yapılması gerektiği yönündeki söylemleri ana hatlarıyla özetlenmektedir. Makalenin devamında dini bizatihi kendi şahsî konforları için siyasî bir âlet yahut toplumsal baskı aracı olarak kullanagelen bazı İslâm ulemasının bütün bu reformist söylemlere haklı bir gerekçe oluşturan itikadî ve amelî fetvalarından birkaç örnek verilmektedir. Son olarak Müslüman Türk milleti nezdinde hiç kuşkusuz mümtaz bir mevkie sahip olan Mehmet Âkif’in “İslâm modernizmi” içindeki özgün yerine ve bu münasebetle de kimi Batıcı liberal aydınların yine Âkif’in “medeniyet” kavramıyla ilgili bazı ifadelerini çarpıtarak onu “medeniyet düşmanı” ilan eden söylemlerinin sadece semantik değil sentaktik açıdan da herhangi bir rasyonel dayanağı bulunmadığına dikkat çekilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Siyasi Tarih, Muasır Medeniyet, Protestan İslâm, İslâm Modernizmi, Mehmed Âkif

Contemporary Civilization Debates, Islamic Modernism and Mehmet Akif in the Turkish Press from the Second Constitutional Era to the Republic

Öz

After the declaration of the Second Constitutional Monarchy, the great disasters Türkiye experienced one after the other in the face of Christian Europe led to long-term increasingly heated debates in the Turkish press, especially around the concepts of religion and civilization. The focus of all these civilizational debates involved constant comparisons and contrasts between Islam and Christianity and discourses on how to establish a principal consubstantiality between Islam and Protestantism. Therefore, this article outlines the discourses of certain intellectuals, namely Ziya Gökalp and Celal Nuri İleri, who referred only to Protestant European societies as a criterion of contemporary civilization, stating that a Lutheran reform should be made in Islam. The following sections present a few examples of the theological and practical fatwas of certain Islamic scholars who used religion as a political tool or a tool of social pressure for their own personal comfort, justifying all these reformist discourses. Finally, the article mentions the unique place of Mehmet Akif, who undoubtedly holds a distinguished position in the heart of the Muslim Turkish nation with regard to Islamic modernism. In connection to this, the work also mentions how certain discourses of Western liberal intellectuals who distorted some of Akif’s statements about the concept of civilization and declared him to be an “enemy of civilization” lacked any rational basis, not only in terms of semantics but also syntactics.

Anahtar Kelimeler

Political History, Contemporary Civilization, Protestant Islam, Islamic Modernism, Mehmet Akif

Kaynakça

• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC) google scholar
• Akşam google scholar
• Beyânülhak google scholar
• Cumhuriyet google scholar
• Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası google scholar
• Haber google scholar
• Hafta google scholar
• Hâkimiyet-i Milliye google scholar
• Hikmet google scholar
• İbret google scholar
• İctihad google scholar
• İkdam google scholar
• İnsâniyet google scholar
• İslâm Mecmuası google scholar
• La Pensée Turque google scholar
• Memleket google scholar
• Müşterek Gazete google scholar
• Resimli Gazete google scholar
• Sebîlürreşad google scholar
• Sırât-ı Müstakim google scholar
• Son Telgraf google scholar
• Şehbal google scholar
• Takvîm-i Vakayi google scholar
• Tan google scholar
• Tanin google scholar
• Tercümân-ı Hakikat google scholar
• Tesisat google scholar
• Türk Yurdu google scholar
• Vakit google scholar
• Vatan google scholar
• Yeni Felsefe Mecmuası google scholar
• Yeni Mecmua google scholar
• Abdullah Cevdet [Karlıdağ]: “Fas Hükûmet-i İslâmiyyesinin İnkırazı”, İctihad, nr. 5, Nisan 1905, s. 70. google scholar
• Abdullah Cevdet [Karlıdağ]: “Mutmain Değilim”, İctihad, nr. 52, 31 Kânunisani 1328, s. 1176-1177. google scholar
• Ağaoğlu Ahmed: “Bir Medeniyet Nasıl Alınır?”, Akşam, nr. 1972, 2 Nisan 1340/1924-27 Şaban 1343, s. 1. google scholar
• Ağaoğlu Ahmed: “Garplılaşmak Mecburiyeti”, Vatan, nr. 151, 16 Muharrem 1342-29 Ağustos 1329/1923, s. 1. google scholar
• Ağaoğlu Ahmed: “Üç Medeniyet”, Türk Yurdu, Y. 10, nr. 1, 15 Mart 1339, s. 14-22. google scholar
• Ahmed Emin [Yalman]: “Garplılaşmak Bahsi”, Müşterek Gazete, nr. 5, 10 Eylül 1339- 28 Muharrem 1341, s. 1. google scholar
• Ahmed Emin [Yalman]: “Garplılaşmak Ne Demektir?”, Vatan, nr. 156, 21 Muharrem 1342-3 Eylül 1339, s. 1 google scholar
• Ahmed Emin: “İlk Adım”, Vatan, nr. 64, 15 Şevval 1341-31 Mayıs 1329, s. 1. google scholar
• Ahmet Hikmet [Müftüoğlu]: “Garp Medeniyetçiliği”, Resimli Gazete, nr. 38, 24 Mayıs 1340, s. 2-3. google scholar
• Ahmet Midhat: Terakki, Kırkanbar Matbaası, İstanbul, 1306, s. 6-7. google scholar
• Ahmet Muhtar: “Çare-i Halas”, İkdam, nr. 5719, 12 Safer 1331-7 Kânunisani 1328, s. 3-4. google scholar
• Ahmet Muhtar: “Ya Garplılaşırız Ya Mahvoluruz”, İkdam, nr. 5716, 9 Safer 1331-4 Kânunisani 1328, s. 3-4. google scholar
• Akçura, Yusuf: Üç Tarz-ı Siyaset, TTK Yayınları, Ankara, 1976. google scholar
• Ali Ferruh: Teşhîr-i Ebâtıl, Mihran Matbaası, İstanbul, 1306. google scholar
• Alimcan el-İdrisî, “Musa Carullah Bigiyef”, Türk Yurdu, Y. 4, C. 8, nr. 11, 30 Temmuz 1331, s. 2696-2703. google scholar
• Antalya Mebusu Hamdi: “İnnema’t-tâatü fi’l-ma’rûf”, Tesisat, nr. 124, 27 Zilkade 1329- 5 Teşrinisani 1327/18 Teşrinisani 1911. google scholar
• Ataullah Bayezidof, Reddi-i Renan-İslâmiyet ve Fünûn, çev. Madam Gülnar DeleberofAhmet Cevdet, Dersaadet, 1308. google scholar
• Aydın, Mehmet S.: “Fazlur Rahman ve İslâm Modernizmi”, İslamî Araştırmalar, C. 4, S. 4, Ekim 1990, s. 273-274. google scholar
• Baha: “Gençler Cemiyet-i Hristiyaniyyesi”, Tanin, nr. 552, 19 Ramazan 1342-23 Nisan 1340, s. 2. google scholar
• Berkes, Niyazi: Türkiye’de Çağdaşlaşma, 19. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2013. google scholar
• Berktay, Halil: Özgürlük Dersleri, Kitap Yayınları, İstanbul, 2010. google scholar
• Berktay, Halil: Weimar Türkiyesi, Kitap Yayınları, İstanbul, 2009. google scholar
• Bir Doktor Muallim, “Yunanistan ve Medeniyet Rehberliği.” Vakit, nr. 573, 2 Ramazan 1337-1 Haziran 1335/1919, s. 1. google scholar
• Celal Nuri [İleri]: “İslâmda Vücub-ı Teceddüd-2”, İctihad, nr. 40, 15 Kanunisani 1327, s. 983-989. google scholar
• Celal Nuri [İleri]: “İslâmda Vücûb-ı Teceddüd-3”, İctihad, nr. 41, 15 Şubat 1327, s. 1000-1004. google scholar
• Celal Nuri [İleri]: “İslâmiyet Mâni-i Terakki midir?”, Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası, nr. 88, 29 Zilhicce 1336-5 Teşrinievvel 1918, s. 1037. google scholar
• Celal Nuri [İleri]: İttihâd-ı İslâm, Yeni Osmanlı Matbaası, İstanbul, 1331. google scholar
• Çantay, Hasan Basri: Âkifnâme (Mehmed Âkif), Ahmed Sait Matbaası, İstanbul, 1966. google scholar
• Demirtaş [Ziya Gökalp]: “Yeni Hayat ve Yeni Kıymetler”, Genç Kalemler, nr. 8, 10 Ağustos 1327, s. 138-141. google scholar
• Eagleton, Terry: Edebiyat Olayı, çev. B. Yüce, Sel Yayıncılık, İstanbul, 2012. google scholar
• Enver Behnan [Şapolyo]: “Medenî Türkçülük”, Cumhuriyet, nr. 169, 26 Teşrinievvel 1340-27 Rebiulevvel 1343, s. 3. google scholar
• Giridî Ahmed Sâkî: Celâl Nuri Bey ve Cezrî Fikirleri, Kitaphane-i Sûdî, İstanbul, 1335- 1338. google scholar
• Halil Halid: Hilâl ve Salîb Münâzaası, Mısır, 1325. google scholar
• Hamdullah Suphi [Tanrıöver]: “Başlangıç”, Türk Yurdu, Y. 10, nr. 1, 15 Mart 1339, s. 1-2. google scholar
• Hamdullah Suphi [Tanrıöver]: “Türk Ocağı Memlekette Ne Yaptı?”, Akşam, nr. 2172, 28 Teşrinievvel 1340-29 Rebiulevvel 1341, s. 1. google scholar
• Hâşim Nâhid: Türkiye İçin Necat ve İtila Yoları, Şems Matbaası, İstanbul, 1331. google scholar
• İskilipli Âtıf: “Nazar-ı Şerîatta Kuvve-i Berriyye ve Bahriyyenin Derece-i Ehemmiyet ve Vücûbu”, Sırât-ı Müstakim, nr. 109, 2 Şevval 1328-23 Eylül 1336, s. 77. google scholar
• İskilipli Mehmed Âtıf: Frenk Mukallitliği ve Şapka, Matbaa-i Kader, İstanbul, 1340. google scholar
• İsmail Gasprinski: Avrupa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene, Matbaa-i Ebüzziya, İstanbul, 1302. google scholar
• K.: “Garp Medeniyeti”, Haber, nr. 25, 21 Eylül 1339-9 Safer 1342, s. 1. google scholar
• Kara, İsmail: Din ile Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, 3. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2012. google scholar
• Kısakürek, Necip Fazıl: Edebiyat Mahkemeleri, 4. Baskı, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul, 2020. google scholar
• Letourneau, Charles: “Umumiyet İtibariyle Din-1”, Yeni Felsefe Mecmuası, nr. 4, 30 Eylül 1911, s. 26-30. google scholar
• Mardin, Şerif: Türkiye’de Din ve Siyaset, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 1992. google scholar
• Mehmed Âkif [Ersoy]: “Hasbıhal: Koleraya Dair”, Sırât-ı Müstakim, C. 5, Aded: 115, 4 Teşrinisani 1326-17 Zilkade 1328, s. 178-179. google scholar
• Mehmed Âkif [Ersoy]: “Hasbıhal”, Sırât-ı Müstakim, C. 5, Aded: 107, 17 Ramazan 1328-9 Eylül 1326, s. 37-38. google scholar
• Mehmed Âkif [Ersoy]: “Hasbihal”, Sırât-ı Müstakim, nr. 95, 22 Cemaziyelahir 1328-17 Haziran 1326, s. 290. google scholar
• Mehmed Âkif [Ersoy]: “Hutbe ve Mevâiz: Üçüncü Mev’iza”, Sebîlürreşad, C. 2-9, Aded: 50-232, 14 Rebiulevvel 1331-7 Şubat 1338, s. 406. google scholar
• Mehmed Âkif [Ersoy]: “Mev’iza”, Sebîlürreşad, 48/230, 29 Safer 1331-24 Kânunisani 1328, s. 373-376. google scholar
• Mehmed Âkif [Ersoy]: Safahat, haz. M. Ertuğrul Düzdağ, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1990. google scholar
• Mehmed Emin [Yurdakul]: “Vilson’a”, Memleket, nr. 102, 23 Şaban 1337-21 Mayıs 1335/1919, s. 1. google scholar
• Mehmed Emin [Yurdakul]: Ey Türk Uyan, Türk Yurdu Yayınları, İstanbul, 1330. google scholar
• Mehmed Fahreddin: “Nisâiyyûndan Cevad Sami Beye Açık Mektup”, Sebîlürreşad, nr. 202, 4 Şaban 1330-5 Temmuz 1328, s. 385. google scholar
• Musa Carullah: “Şerîat-i İslâmiyeye Benim Nazarım”, İslâm Mecmuası, Y. 1, S. 1, 16 Rebiulevvel 1332-30 Kânunisani 1329, s. 10-13. google scholar
• Musa Kâzım: “Medeniyet-i Sahîha ve Diyânet-i Sahîha”, Tercümân-ı Hakikat, nr. 991/6191, 4 Rebiulevvel 1316/11 Temmuz 1314, s. 3. google scholar
• Mustafa Râkım: “Avrupa Medeniyetinin İç Yüzü”, Sebîlürreşad, nr. 288, 21 Rebiulahir 1332-6 Mart 1330, s. 37. google scholar
• Mustafa Sabri (Tokat Mebusu): “Hilâf-ı Kanun Verilen Emirlere İtaat Lazım mıdır?”, Tesisat, nr. 122, 25 Zilkade 1329-3 Teşrinisani 1327/16 Teşrinisani 1911, s. 1-2. google scholar
• Müessisler: “Hakikat Karşısında”, Yeni Felsefe Mecmuası, nr. 7, 15 Teşrinisani 1911, s. 1-2. google scholar
• Müftî Fahreddin: “El-hakku bi’l-ittibâi ehakk: Hak, ittibâa ehakktır”, Hikmet, nr. 31, 14 Zilkade 1328/4 Teşrinisani 1326, s. 2-4. google scholar
• Namık Kemal: “İstikbal”, İbret, nr. 1, 7 Rebiulevvel 1289-1 Haziran 1288, s. 1-2. google scholar
• Namık Kemal: “Medeniyet”, İbret, nr. 84, 2 Zilkade 1289-20 Kânunievvel 1288, s. 1-2. google scholar
• Namık Kemal: Renan Müdafaanamesi, Mahmut Bey Matbaası, İstanbul, 1326. google scholar
• Nilüfer: “Medeniyet Nedir?”, Şehbal, nr. 31, 15 Kânunievvel 1326, s. 139. google scholar
• Nordau, Max: Medeniyet Yalanları, çev. A. Selahaddin, Tefeyyüz Matbaası, İstanbul,1328. google scholar
• Nuri [Menapirzade]: “Medeniyet”, İbret, nr. 8, 18 Rebiulahir 1289-13 Haziran 1288, s. 1-2. google scholar
• Okay, Orhan: “Beşir Fuad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), C. 6, İstanbul, 1992, s. 5-6. google scholar
• Okay, Orhan: Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi, MEB Yayınları, İstanbul, 1989. google scholar
• Ömer Seyfeddin: “Hars-Medeniyet-Temeddün”, İslâm Mecmuası, Y. 2, S. 27, 28 Cemaziyelahir 1333-20 Nisan 1331, s. 632-636. google scholar
• Ömer Seyfeddin: “Tasfiye ve Islah”, Tanin, nr. 1941, 6 Mayıs 1330, s. 4. google scholar
• Rıza Nüzhet: “Hristiyanlık: Mazisi, Âtisi”, Yeni Felsefe Mecmuası, nr. 6, 1 Teşrinisani 1911, s. 21-27. google scholar
• Sabiha Zekeriya [Sertel]: “Türk Ocakları Ne Olmalıdır?”, Vatan, nr. 378, 24 Ramazan 1342-28 Nisan 1340, s. 3 google scholar
• Sadri Edhem: “Genç Hristiyanlar Cemiyeti”, Son Telgraf, nr. 92, 16 Eylül 1340-16 Safer 1343, s. 1. google scholar
• Safa, Peyami: Türk İnkılâbına Bakışlar, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1990. google scholar
• Sağlam, Nuri: “Yahya Kemal’in Külliyatına Girmemiş Bazı Makaleleri”, Türklük Bilimi Araştırmaları, S. 53, Bahar 2023, s. 139-158. google scholar
• Selim Sırrı [Tarcan]: “Dinde Teceddüde Doğru Bir Hareket Lazımdır”, Cumhuriyet, nr. 511, 10 Teşrinievvel 1341-31 Rebiulevvel 1344, s. 2. google scholar
• Selim Sırrı [Tarcan]: “Dinde Teceddüde Doğru Bir Hareket Lazımdır”, Cumhuriyet, nr. 511, 10 Teşrinievvel 1341-31 Rebiulevvel 1344, s. 2. google scholar
• Seyyah: “Medeniyet Meşalesi”, Vakit, nr. 1251, 23 Ramazan 1339-1 Haziran 1337/1921, s. 3. google scholar
• Süleyman Nazif: “İmana Tasallut”, Son Telgraf, nr. 141, 5 Teşrinisani 1340-7 Rebiulahir 1343, s. 3. google scholar
• Ş. Tarık: “Bir Muvahhid ile Mülhid Arasında-2”, İslâm Mecmuası, nr. 61, 1334, s. 1156- 1158. google scholar
• Şemseddin Sami: “Medeniyet-1”, Hafta, C. 1, nr. 9, 19 Zilkade 1298, s. 130. google scholar
• Şükûfe Nihal [Başar]: “Bana Göre Mehmet Akif”, Tan, nr. 1228, 31 İlkkânun 1938, s. 5. google scholar
• Tahrir Heyeti: “Yeni Hayat”, Yeni Felsefe Mecmuası, nr. 17, 15 Nisan 1912, s. 1-5. google scholar
• Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniyyenin Tarih-i Islahatı 1826-1882, ed. Engelhardt, çev. A. Reşad, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul,1328. google scholar
• Ülken, Hilmi Ziya: Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2014. google scholar
• Yako Şaun: “Hervé’ye Bir Selam”, İnsâniyet, nr. 2, 20 Şaban 1327-12 Ağustos 1326, s. 11-12. google scholar
• ZIA GUEUK ALP: “L’Etat Islamique peut-il être un Etat moderne? I, La Pensée Turque, nr. 5, 16 Février 1917, s. 137-142. google scholar
• ZIA GUEUK ALP: “L’Etat Islamique peut-il être un Etat moderne? II, La Pensée Turque, nr. 6, 1er Mars 1917, s. 169-175. google scholar
• ZIA GUEUK ALP: “L’Etat Islamique peut-il être un Etat moderne? II, La Pensée Turque, nr. 8, 1er Avril 1917, s. 251-256. google scholar
• Ziya Gökalp: “İçtimaiyat: Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak-1”, Türk Yurdu, C. 3, nr. 35, İstanbul, 1329i, s. 336. google scholar
• Ziya Gökalp: “Medeniyetimiz-2”, Yeni Mecmua, nr. 69/3, 1 Şubat 1339/1923, s. 24-36. google scholar
• Ziya Gökalp: “Türkçülük Nedir?-3”, Yeni Mecmua, S. 29, 24 Kânunievvel 1918, s. 41- 44. google scholar
• Ziya Gökalp: Türkçülüğün Esasları, Matbuat ve İstihbarat Matbaası, Ankara, 1339. google scholar