Mütareke’den Cumhuriyet’e Türk Edebiyatında Malûl Gazi Tiplemeleri ve Malûl Gazi Algısı

Yıl 2024, Sayı: 45, 169 - 207, 05.07.2024

Mehmet Beşikçi

https://doi.org/10.26650/YTA2024-1364389

Öz

Bu makale, bir tarihçi bakış açısından, On Yıllı Harp döneminin (1912-1922) malûl gazilerinin Mütareke’den Cumhuriyet’e uzanan süreçte Türk edebiyatında nasıl temsil edildiklerine odaklanmaktadır. Spesifik olarak roman ve hikâye türündeki metinleri ele alan makale, Türkiye’deki sorunlu malûl gazi algısının bir yandan söz konusu dönemin edebiyatına da yansıdığını, ama diğer yandan bu sorunlu algınının şekillendirici faktörlerinden birinin de bizatihi bu edebî metinlerin olduğunu tartışmaktadır. Bu açıdan makalede başlıca üç sorunun altı çizilmektedir. Bunlardan biri, sakatlara yönelik sağlamcı önyargıların ve militarist motiflerin beslediği eril bakış açısının bir tür kalıp yargı malûl gazi tiplemesi ürettiğidir; bu kalıp yargıda malûl gaziler “ideal erkek asker” imgesiyle uyumsuz addedilir. İkinci sorun, malûl gazi tiplemeleri derinlemesine ve kendi gerçek ve karmaşık kontekstlerinde analiz edilen edebî karakterler olmaktan ziyade, genellikle yazarın ve metnin kendi siyasî-ideolojik gündemi içerisinde vurgulamak istediği başka bir mesajı kuvvetlendirmeye yarayan yan unsurlar olarak kullanılırlar. Üçüncü sorun ise sağlamcı önyargıların bir sonucu olarak, edebî metinlerdeki malûl gazi tiplemeleri, sanki bedensel eksikliklerini “telafi” etmek için buna mecburlarmış gibi, hep olağanüstü işler başarmak zorunda bırakılırlar. Makale ağırlıklı olarak Cumhuriyet’in kuruluş dönemine (1923-1946) odaklanmakla birlikte, toplumcu gerçekçi edebî metinlerle bir mukayese yapma adına 1981’e kadar uzanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Malûl Gazi, Sağlamcı Önyargılar, On Yıllı Harp, Malûl Algısı, Türk Edebiyatı

Disabled Veteran Characters in Turkish Literature from the Armistice through the Republican Period and the Perception of Disabled Veterans

Öz

From a historian’s point of view, this article focuses on how the disabled veterans of the Ten-Year War (1912-1922) were represented in Turkish literature from the Armistice through the Republican periods. Dealing specifically with novels and stories, the article discusses that the existing approach to disabled veterans, which was quite problematic in the era under study, was also reflected in the literary texts produced in this period. On the other hand, these literary texts themselves were among the factors that shaped this troubled perception. In that respect, the article underlines three main problems. First, ableist biases and the masculine perspective fed by militarist motifs led to the creation of a stereotyped disabled veteran character in literary texts; in this stereotype, disabled veterans are regarded as incompatible with the image of “an ideal masculine soldier”. Second, instead of being analyzed in depth within their own real and complex contexts, disabled veteran characters are usually used as auxiliary elements to strengthen a different message in the political-ideological agenda of authors and their texts. Third, as a result of ableist biases, disabled veteran characters were always obliged to achieve extraordinary duties in these literary texts, as if they needed to do this to compensate for their physical “deficiencies”. Though the main focus of the article is the early Republican era (1923-1946), it extends its time period until 1981; it also deals with the social realist literary perspective in order to make a comparison.

Anahtar Kelimeler

Disabled Veteran, Ableist Biases, Ten-Year War, Perception of Disability, Turkish Literature

Kaynakça

• Adıvar, Halide Edip: Ateşten Gömlek, Can Yayınları, İstanbul, 2007. google scholar
• Buğra, Tarık: Küçük Ağa, 39. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2020. google scholar
• Çalık, Ziya: Takma Ayak Hasan Çavuş, Hâkimiyeti Milliye Matbaası, Ankara, 1934. google scholar
• Enis, Selahattin: Zaniyeler, Can Yayınları, İstanbul, 2022. google scholar
• Gündüz, Aka: Yaldız, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul, 1930. google scholar
• Güntekin, Reşat Nuri: Akşam Güneşi, İnkılap, İstanbul, t.y. google scholar
• Hasek, Jaroslav: Aslan Asker Şvayk ve Dünya Savaşı’nda Başından Geçenler, çev. Celâl Üster, 9. Baskı, Can Yayınları, İstanbul, 2022. google scholar
• İlhan, Attilâ: Dersaadet’te Sabah Ezanları, 6. Baskı, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2021. google scholar
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri: “Dokunma Belki Kahramandır”, İkdâm, 19 Haziran 1332 (1916). google scholar
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri: “Hasretten Hasrete”, İkdâm, 23 Şubat 1337 (1921). google scholar
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri: “Küçük Zâbit”, İkdâm, 3 Temmuz 1332 (1916). google scholar
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri: Hikâyeler, 11. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2018. google scholar
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri: Kiralık Konak, 64. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2020. google scholar
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri: Millî Savaş Hikâyeleri, 25. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2019. google scholar
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri: Yaban, 90. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2020. google scholar
• Kemal, Orhan: Bereketli Topraklar Üzerinde, 60. Baskı, Everest, İstanbul, 2022. google scholar
• Kemal, Orhan: Eskici ve Oğulları, 61. Baskı, Everest, İstanbul, 2022. google scholar
• Levend, Agâh Sırrı: Acılar, Birleşik Kitabevi, Ankara, 2012. google scholar
• Remarque, Erich Maria: Batı Cephesi’nde Yeni Bir Şey Yok, çev. Burhan Arpad, 4. Baskı, Everest, İstanbul, 2015. google scholar
• Safa, Peyami [Server Bedi]: Ateş, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, t.y. google scholar
• Safa, Peyami: “Gazi”, Millî Mücadele Hikâyeleri, der. Nesime Ceyhan, Selis, İstanbul, 2009. google scholar
• Safa, Peyami: Ateş Böcekleri, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1925. google scholar
• Safa, Peyami: Mahşer, Ötüken Neşriyat, İstanbul, t.y. google scholar
• Tahir, Kemal: Bir Mülkiyet Kalesi, 3. Baskı, İthaki, İstanbul, 2018. google scholar
• Tahir, Kemal: Köyün Kamburu, İthaki, İstanbul, 2006. google scholar
• Tahir, Kemal: Yorgun Savaşçı, 4. Baskı, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1971. google scholar
• Woolf, Virginia: Mrs. Dalloway, çev. Tomris Uyar, 24. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2021. google scholar
• Açıksöz, Salih Can: Sacrifical Limbs: Masculinity, Disability, and Political Violence in Turkey, University of California Press, Oakland, Ca., 2020. google scholar
• Akın, Yiğit: ‘Gürbüz ve Yavuz Evlatlar’: Erken Cumhuriyet’te Beden Terbiyesi ve Spor, 4. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2019. google scholar
• Arpacı, Murat: “Erken Cumhuriyet Türkiye’sinde Kamu Sağlığı Siyaseti ve Öjenik (1923-1946)”, Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar, S. 17, Bahar 2014, s. 129-56. google scholar
• Beşikçi, Mehmet: “From Devastating Warfare to Deficient Welfare: the Ottoman-Turkish Disabled Veterans of the First World War (1918-1930)”, Middle Eastern Studies, C.60, S. 1, 2024, s. 33-50. google scholar
• Bezmez, Dikmen, Sibel Yardımcı ve Yıldırım Şentürk (der.): Sakatlık Çalışmaları: Sosyal Bilimlerden Bakmak, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2011. google scholar
• Birkan, Tuncay: Dünya ile Devlet Arasında Türk Muharriri, 1930-1960, Metis, İstanbul, 2019. google scholar
• Dede, Kadir: “Erken Cumhuriyet Döneminde Ulus İnşası ve Tarihî Romanlar: Savaşçı, Medeni ve Millî Kahraman”, Kebikeç, S. 44, 2017, s. 91-112. google scholar
• Günay-Erkol, Çimen: “Arka Arkaya Yenilmiş Bir Ordunun Subayı Olmak: Yorgun Savaşçı’da Erkekliğin Mahrem Tarihi”, Kemal Tahir Kitabı: Bir Aydın Üç Dönem, der. Asım Öz, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2021. google scholar
• Gür, Murat: Türk Romanında Erkeklik ve Milliyetçilik (1908-1923), Doktora Tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, 2018. google scholar
• Gürbilek, Nurdan: Kör Ayna, Kayıp Şark: Edebiyat ve Endişe, 2. Baskı, Metis, İstanbul, 2007. google scholar
• Jusdanis, Gregory: Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür: Milli Edebiyatın İcat Edilişi, çev. Tuncay Birkan, Metis, İstanbul, 1998. google scholar
• Kanter, Beyhan: “Kurmaca Bedenler”: Türk Romanında Bir Söylem Biçimi Olarak Beden (1923-1980), Kesit, İstanbul, 2019. google scholar
• Kıymaz, Ahmet: 1928-1946 Arası Türk Romanlarında Savaş ve Askerlik, Sarkaç, Ankara, 2011. google scholar
• Köroğlu, Erol: “Bellekte Süren Savaş: Cihan Harbi’nin Mütareke’den Erken Cumhuriyet’e Edebi Temsili”, Toplumsal Tarih, S. 302, Şubat 2019, s. 48-54. google scholar
• Köroğlu, Erol: “Roman Olarak Tarihsel Roman: Türün İşlevine Kemal Tahir’in Yorgun Savaşçı’sı Üzerinden Bir Bakış”, Kitaplık, S. 111, Aralık 2007, s. 79-85. google scholar
• Köroğlu, Erol: “Sahnenin Dışındakiler’i Tamamlamak: Ahmet Hamdi Tanpınar ve Kurtuluş Savaşı Anlatıları Türü”, Bilig, S. 66, Yaz 2013, s. 93-122. google scholar
• Köroğlu, Erol: “Taming the Past, Shaping the Future: The Appropriation of the Great War Experience in the Popular Fiction of the Early Turkish Republic”, The First World War as Remembered in the Countries of the Eastern Mediterranean, der. Olaf Farschid, Manfred Kropp ve Stephan Dâhne, Ergon Verlag, Beyrut, 2006. google scholar
• Köroğlu, Erol: Türk Edebiyatı ve Birinci Dünya Savaşı (1914-1918): Propagandadan Millî Kimlik İnşâsına, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2010. google scholar
• Kurnaz Şahin, Feyza: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Harp Malullerinin Sosyoekonomik ve Sağlık Durumları, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2014. google scholar
• Moran, Berna: Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, 1. Cilt: Ahmet Mithat’tan A. H. Tanpınar’a, 32. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2021. google scholar
• Mosse, George L.: The Image of Man: The Creation of Modern Masculinity, Oxford University Press, Oxford ve New York, 1996. google scholar
• Naci, Fethi: “Reşat Nuri’nin ‘Zabit’leri”, Türk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış: Berna Moran’a Armağan, der. Nazan Aksoy ve Bülent Aksoy, 4. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2017. google scholar
• Natter, Wolfgang G.: Literature at War 1914-1940: Representing the “Time of Greatness” in Germany, Yale University Press, New Haven, 1999. google scholar
• Özher, Sema: Romancı Kimliğiyle Attila İlhan, Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi, 2008. google scholar
• Özkütükçü, Hakan: 1923-1946 Yılları Arasında Yayımlanan Türk Romanında Askerler, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2026. google scholar
• Öztan, Güven Gürkan: Türkiye’de Militarizm: Zihniyet, Pratik, Propaganda, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2018. google scholar
• Parla, Jale: Edebiyat Yazıları: Kuram ve İnceleme, İletişim Yayınları, İstanbul, 2023. google scholar
• Sancar, Serpil: Erkeklik: İmkânsız İktidar. Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkekler, Metis, İstanbul, 2009. google scholar
• Sünbüloğlu, Nurseli Yeşim: “Militarist Ezberi Tahkim Etmek: Basındaki Temsilleri Üzerinden Kore, Kıbrıs ve Güneydoğu Gazileri”, Erkek Millet Asker Millet: Türkiye’de Militarizm, Milliyetçilik, Erkek(lik)ler, der. Nurseli Yeşim Sünbüloğlu, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013. google scholar
• Şengül, Büşra: Kayıp Bedenler ve Kayıp Ruhlar: Erken Yirminci Yüzyıl Türk Romanında Engelli Erkekler, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2023. google scholar
• Timur, Taner: Osmanlı-Türk Romanında Tarih, Toplum ve Kimlik, 2. Baskı, İmge, Ankara, 2002. google scholar
• Ural, Tülin: Yerli ve Milli Sırlar: Modern Türkiye’ye Edebiyat Üzerinden Bakışlar, Alfa, İstanbul, 2021. google scholar
• Yanıkdağ, Yücel: Healing the Nation: Prisoners of War, Medicine and Nationalism in Turkey, 1914-1939, Edinburgh University Press, Edinburgh, 2013. google scholar
• Yiğitler, Şener Şükrü: Tunç Asker: Türk Romanında Asker Miti ve Militarizm (19231938), Libra, İstanbul, 2020. google scholar
• Yücekurt Ünlü, Şerife Seda: Body and Symptom: Illness in Peyami Safa’s Novels, Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2023. google scholar