The Status of Sultan Mehmed Reşad’s Kadınefendis in the Harem: Hierarchy and Palace Representation

Yıl 2024, Sayı: 46, 137 - 165, 30.12.2024

Lale Uçan

https://doi.org/10.26650/YTA2024-1443736

Öz

The 19th century marked significant social transformations, particularly in the structure of family life in major cities, reflecting the broader currents of change. When examining Sultan Mehmed Reşad’s palace during the Second Constitutional Era, a key point to consider is the absence of a vâlide sultan (queen mother) in the harem. This study explores the origins of the kadınefendis (consorts) and their integration into palace life within the hierarchical structure of the harem. By analyzing the kadınefendis’ roles in representing the palace, this research seeks to provide insight into the final form of this long-established institution. The study also examines the status of the kadınefendis in social life beyond the palace walls, drawing attention to the significance of their visits to various locations both within and outside the harem. These activities will be analyzed as extensions of their daily lives, highlighting their participation in the broader social fabric. Furthermore, the study situates Sultan Mehmed Reşad’s consorts within the context of women’s status in Ottoman society, exploring how their roles reflect the evolving dynamics of gender and social hierarchy during this transformative period.

Anahtar Kelimeler

Sultan Mehmed Reşad, kadınefendi, harem, Dolmabahçe Palace, Representation

Hiyerarşi ve Sarayın Temsili Bağlamında Sultan Mehmed Reşad’ın Kadınefendilerinin Haremdeki Konumları

Öz

19. yüzyılla birlikte oluşan yeni toplumsal anlayış, büyük kentlerde aile yapısını kuşatırken köklü dönüşümler ifadesi bu ortamı izah eder. II. Meşrutiyet perspektifinden Sultan Mehmed Reşad’ın sarayına bakıldığında unutulmaması gereken önemli bir nokta; valide sultanın olmadığı bir haremden bahsedildiğidir. Buradan hareketle, haremde hiyerarşi bağlamında kadınefendilerin kökenleri ve saraya gelişleri tartışılacaktır. Kadınefendilerin sarayı temsil vazifeleri çözümlenirken, aslında bu köklü müessesenin son şeklini görmeye çalışacağız. Saray dışında, sosyal yaşam içerisinde kadınefendilerin statüsü de ele alınacaktır. Haremde ve saray dışında mekân ziyaretlerinin bize neler söylediğine kapı aralayacağız. Onların haremdeki gündelik yaşantılarının uzantısında sosyal hayata katılma pratikleri, çalışmaya dâhil edilecektir. Sultan Mehmed Reşad’ın eşleri, Osmanlı toplumundaki kadının statüsü ve bu statünün değişen dinamikleri bağlamında değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Sultan Mehmed Reşad, Kadınefendi, Harem, Dolmabahçe Sarayı, Temsil

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları: google scholar
• 1.1. T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA): google scholar
• Bâb-ı Asâfi Hanedan Defterleri (A. DVNSHND.d) google scholar
• Hazîne-i Hâssa Defter (HH.d) google scholar
• Hazîne-i Hâssa İrâde (HH.İ.) google scholar
• Hariciye Nezâreti Siyasi (HR.SYS) google scholar
• İrâde Husûsi (İ.HUS) google scholar
• Mâbeyn Dosya (MB) google scholar
• Mâbeyn İrâde (MB.İ) google scholar
• Topkapı Sarayı Masraf Defterleri (TSMA.E) google scholar
• Yıldız Askerî Maruzat (Y.PRK.ASK) google scholar
• Yıldız Hazne-i Hâssa (Y.PRK.HH.) google scholar
• 1.2. Dolmabahçe Sarayı Arşiv: google scholar
• Milli Saraylar Halife Abdülmecid Efendi Kütüphanesi google scholar
• 2. Süreli Yayınlar: google scholar
• İkdam google scholar
• Tanin google scholar
• Peyâm google scholar
• 3. Araştırma Eserler: google scholar
• “Hurşid Paşa’nın Saray Hâtıraları”, Hayat Tarih Mecmuası, S. 5, Haziran 1965, s. 60-64. google scholar
• Açba, Harun: Kadınefendiler (1839-1924), Profil Yayıncılık, İstanbul, 2007. google scholar
• Açba, Leyla: Bir Çerkes Prensesinin Harem Hatıraları, haz. Harun Açba, L&M, İstanbul, 2004. google scholar
• Akyıldız, Ali: “Herkesin Bildiği Sır: Osmanlı Toplumunda ve Padişah Hareminde Gayrimeşru Köle ve Cariyeler”, Journal of Turkish Studies, Türklük Araştırmaları, Festschrift in Honor of Özer Ergenç, I, 2019, s. 177-217. google scholar
• Akyıldız, Ali: “Kadınefendi”, DİA, C. 24, İstanbul, 2001, s. 94-96. google scholar
• Akyıldız, Ali: “Son Dönem Osmanlı Padişahlarının Nikâh Meselesi”, Osmanlı İstanbulu, V, 2017, s. 693-712. google scholar
• Akyıldız, Ali: Anka’nın Son Baharı Osmanlı’da İktisadi Modernleşme ve Uluslararası Sermaye, İletişim Yayınları, İstanbul, 2005. google scholar
• Akyıldız, Ali: Haremin Padişahı Valide Sultan, Timaş Yayınları, İstanbul, 2017. google scholar
• Akyıldız, Ali: Mümin ve Müsrif Bir Padişah Kızı Refia Sultan, Kapı Yayınları, İstanbul, 2015. google scholar
• Akyıldız, Ali: Saray Harem ve Mahrem, Timaş Yayınları, İstanbul, 2019. google scholar
• Alderson, A.D.: Osmanlı Hanedanının Yapısı, çev. Şefaettin Severcan, İz Yayıncılık, İstanbul, 1998. google scholar
• Ali Vâsıb Efendi Bir Şehzâdenin Hâtırâtı Vatan ve Menfâda Gördüklerim ve İşittiklerim, haz. Osman Selahaddin Osmanoğlu, YKY, İstanbul, 2004. google scholar
• Aşıkpaşazâde Tarihi Osmanlı Tarihi (1285-1502), haz. Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2013. google scholar
• Demirel, Fatmagül: Dolmabahçe ve Yıldız Saraylarında Son Ziyaretler Son Ziyafetler, Doğan Kitap, İstanbul, 2007. google scholar
• Deny, J.: “Valide Sultan”, İslam Ansiklopedisi, C. 13, İstanbul, 1986, s. 179-186. google scholar
• Develi, Aytül: Bir Kadınefendinin Portresi: Servetseza Kadınefendi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2024. google scholar
• Hanzâde Sultanefendi, Osmanlı Hanedanı Saray Notları (1808-1908), yay. haz. İsmet Bozdağ, Tekin Yayınevi, İstanbul, 2002. google scholar
• Harem Histories Envisioning Places and Living Spaces, ed. Marilyn Booth, Duke University Press, Durham and London, 2010. google scholar
• Harem ve Cariyelik, haz. T. Cengiz Göncü, TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı, İstanbul, 2011. google scholar
• Harem’den Sürgüne Bir Osmanlı Prensesi II. Abdülhamid’in Gelini Mislimelek Hanım, İstibdat Döneminin Bilinmeyenlerini Anlatıyor, haz. Nemika Deryal Marşanlıoğlu, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 2011. google scholar
• İpşirli Argıt, Betül: Hayatlarının Çeşitli Safhalarında Harem-i Hümayun Cariyeleri 18. Yüzyıl, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2017. google scholar
• İrtem, Süleyman Kâni: Meşrutiyetten Mütarekeye (1909-1908), haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul, 2004. google scholar
• Karateke, Hakan: Padişahım Çok Yaşa, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017. google scholar
• Kılıç, Dündar Ali: “Osmanlı Devlet Törenlerinin Topkapı Sarayı’ndan Dolmabahçe Sarayı’na İntikali”, 150. Yılında Dolmabahçe Sarayı Uluslararası Sempozyumu, 2006, s. 41-50. google scholar
• Korucu Üçüncü, Berna: “Bopal Nevvabı Sultan Cihan Begüm’ün İstanbul Ziyareti ve Osmanlı’ya Gönderdiği Yardımlar”, Journal of Universal History Studies (JUHIS), 2019, s. 251-268. google scholar
• Kurnaz, Şefika: Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1992. google scholar
• Kurnaz, Şefika: II. Meşrutiyet Döneminde Kadın, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1996. google scholar
• Kurnaz, Şefika: Yenileşme Sürecinde Türk Kadını, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2011. google scholar
• Küçük, Cevdet: “Mehmed V.”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 28, Ankara, 2003, s. 418422. google scholar
• Mahir Metinsoy, Elif: Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Kadınları, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2023. google scholar
• Oktar, Tiğinçe: Osmanlı Toplumunda Kadının Çalışma Yaşamı, Bilim Teknik Yayınevi, Eskişehir, 1998. google scholar
• Osmanoğlu, Ayşe: Babam Abdülhamid, Timaş Yayınları, İstanbul, 2019. google scholar
• Özbek, Nadir: Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876-1914, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002. google scholar
• Özdemir, Nuray: “I. Dünya Savaşı’nda İstihlak-ı Milli Kadınlar Cemiyeti’nin Faaliyetleri,” Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S. 36, 2019, s. 29-47. google scholar
• Peirce, Leslie: Harem-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, çev. Ayşe Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1996. google scholar
• Sakaoğlu, Necdet: Bu Mülkün Kadın Sultanları Vâlide Sultanlar, Hâtunlar, Hasekiler, Kadınefendiler, Sultanefendileri, Oğlak Bilimsel Kitaplar, İstanbul, 2008. google scholar
• Simavî, Lütfi: Son Osmanlı Sarayında Gördüklerim: Sultan Mehmed Reşad Hân’ın ve Halefinin Sarayında Gördüklerim (Osmanlı Sarayı 1909-1918), Örgün Yayınevi, İstanbul, 2004. google scholar
• Şapolyo, Enver Behnan: Osmanlı Sultanları Tarihi, Rafet Zaimler Yayınevi, İstanbul, 1961. google scholar
• Şeref, Abdurrahman: “Topkapı Saray-ı Hümâyûnu Harem-i Hümâyûn Dâiresi”, Tarih-i Osmânî Encümeni Mecmuası, C. I, İstanbul, 1911, s. 521-527. google scholar
• Tarım Ertuğ, Zeynep: “Osmanlı Devlet Teşrifatında Hırka-i Şerif Ziyareti”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, C. 12, İstanbul, 1998, s. 3745. google scholar
• Taşkın, Özge: A Biography of An Ottoman Princess: Cemile Sultan (1843-1915), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Lisansüstü Programlar Enstitüsü, İstanbul, 2020. google scholar
• Tepekaya, Muzaffer-Kaplan, Leyla: “Hilâl-i Ahmer Hanımlar Merkezi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri (1877-1923)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.10, 2003, s.150. google scholar
• Terzi, Arzu: Bezmiâlem Valide Sultan, Timaş Yayınları, İstanbul, 2018. google scholar
• Terzi, Arzu: Sarayda İktidar Mücadelesi Saray Mücevher İktidar, Timaş Yayınları, İstanbul, 2011. google scholar
• Toprak, Zafer: Türkiye’de Yeni Hayat İnkılap ve Travma 1908-1928, Doğan Kitap, İstanbul, 2017. google scholar
• Tugay, Emine Fuat: Bir Aile Üç Asır, çev. Şeniz Türkömer, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010. google scholar
• Türkgeldi, Ali Fuat: Görüp İşittiklerim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1984. google scholar
• Uçan, Lale: Halife Abdülmecid Efendi Zamanın Ruhunun Peşinde Bir Hanedan Mensubu, Timaş Akademi, İstanbul, 2021. google scholar
• Uluçay, Çağatay: Harem II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992. google scholar
• Uluçay, Çağatay: Padişahların Kadınları ve Kızları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1980. google scholar
• Uşaklıgil, Halid Ziya: Saray ve Ötesi Son Hatıralar, Özgür Yayınları, İstanbul, 1941. google scholar
• Uşaklıgil, Halit Ziya: “Kralların Ziyareti”, Hatıralar, Vesikalar, Resimlerle Yakın Tarihimiz, S. 23, 1962, s. 212-214. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1945. google scholar
• Ünüvar, Safiye: Bir Muallimenin Gözünden Sultan Reşad Sarayı, yay. haz. İbrahim Pazar, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul, 2017. google scholar
• V. Murad’ın Oğlu Selahaddin Efendi’nin Evrak ve Yazıları -II- Hatırat ve Belgeler (Mukayyet), yay. haz. Edhem Eldem, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2021. google scholar
• Ziya, İzzet: Saraydan Hâtıralar, yay. haz. Ali Birinci-Yücel Yiğit, Kopernik Kitap, İstanbul, 2018. google scholar