Mason Kaynaklarına Göre Cumhuriyet Döneminde Türkiye Masonlarının Yaşadığı Fesih ve Bölünme Hadiseleri

Yıl 2024, Sayı: 46, 1 - 42, 30.12.2024

Enver Emre Öcal

https://doi.org/10.26650/YTA2024-1460527

Öz

Osmanlı’da masonluk 18. yüzyıldan itibaren yayılmıştır. Uzun süre yabancı obediyanslara tabi olarak devam eden bu yapı 1908 İhtilali’nden sonra değişime uğramış ve ilk defa bir Osmanlı Maşrık-ı Azamı ve Yüksek Şurası kurulmuştur. Cumhuriyet devrine kadar varlığını bu şekilde sürdüren masonluk, bu dönemde “Uykuya Yatırılma” ve “Büyük Bölünme” gibi mühim hadiseler yaşamıştır. Makalenin amacı Osmanlı’dan Cumhuriyet’e masonluğun tarihsel boyutunu irdelemek, sonrasındaysa Cumhuriyet’te yaşadıkları hadiseleri detaylıca ele almaktır. Makalede TBMM tutanakları ve arşiv vesikaları gibi birincil kaynakların yanı sıra Türkiye’de ve dünyada yayımlanmış olan masonik eserler kaynak olarak kullanılmıştır. Bu suretle daha önce akademik yayınlarda ele alınmamış bakir bir konu olarak 1965 yılı sonrasında Türkiye masonluğunda yaşananlar, Türkiye masonlarının uluslararası tanınma pratiği bağlamında ele alınmış ve bütüncül biçimde ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Masonluğu, Masonluk, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Demokrat Parti Dönemi, Adalet Partisi Dönemi

According to Masonic Sources, the Events of Dissolution and Division Experienced by the Masons of Türkiye During the Republican Period

Öz

Freemasonry began to spread within the Ottoman Empire in the 18th century, initially operating under the authority of foreign obediences. This structure underwent a significant transformation following the 1908 Revolution, which led to the establishment of the Ottoman Mashriq-ı Azam and Supreme Council for the first time. Freemasonry continued in this form until the Republican era, during which it faced pivotal events such as the “Put to Sleep” and the “Great Schism.”
This article aims to trace the historical development of Freemasonry from the Ottoman Empire to the Republic of Türkiye and to provide a detailed analysis of the significant events that occurred during the Republican period. Using primary sources such as the minutes of the Grand National Assembly of Türkiye, archival documents, and Masonic publications from both Türkiye and abroad, the study focuses on the developments within Turkish Freemasonry after 1965. By examining this underexplored topic within the context of the international recognition practices of Turkish Freemasons, the article seeks to provide a comprehensive understanding of the challenges and transformations experienced by Freemasonry in Türkiye.

Anahtar Kelimeler

Turkish Freemasonry, Freemasonry, History of the Republic of Türkiye, Democrat Party Period, Justice Party Period

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları172 google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), google scholar
• 2. Süreli Yayınlar173 google scholar
• Akis Son Posta google scholar
• Akşam T.B.M.M Tutanak Dergisi google scholar
• Anadolu T. C. Resmî Gazete google scholar
• Cumhuriyet Tesviye google scholar
• Hakimiyeti Milliye Türk Mason Dergisi google scholar
• Hizmet Vatan google scholar
• Hürriyet Yeni Asır google scholar
• Kurun Yön google scholar
• Mason Dergisi Zaman google scholar
• Milliyet google scholar
• Mimar Sinan google scholar
• Sebilürreşâd google scholar
• 3. Araştırma Eserler google scholar
• Ağaoğlu, Yavuz Selim ve Sanver, Remzi M. Masonluk Tarihimizde 1965 Olayları Yarım Asır Sonra Bir Retrospektif Denemesi. 3. Baskı. HKEMBL İktisadi İşletmesi. İstanbul. 2018. google scholar
• Ağaoğlu, Yavuz Selim. “Türk Masonluk Tarihinde Çıraklık Derecesi Ritüelleri”. Düzenleyen: Şakul Muhterem Locası. 95. Yılında Türk Masonluğu. (Yayınevi belirtilmemiş). İstanbul, 2004. ss. 87-117. google scholar
• Ağaoğlu, Yavuz Selim. Mahmut Esat’a Karşı Unutulmuş Bir Mücadele, HKMBL İktisadi İşletmesi, İstanbul, 2017. google scholar
• Akarlı, Hüseyin Dilek. “Türkiye H.K.E.M.B.L.’nın 95. Yılında Geçmişe ve Geleceğe Bakış”. Düzenleyen: Şakul Muhterem Locası. 95. Yılında Türk Masonluğu. (Yayınevi belirtilmemiş). İstanbul, 2004. ss. 8-20. google scholar
• Akın, Rıdvan. “İttihat ve Terakki Hükümetleri’nin Divan-ı Harb-i Örfi’de Yargılanması ve Malta Sürgünleri (1918-1921). Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. C. I. 2014/1. ss. 59-121. google scholar
• Aksoy, Suha T. 1965-1966 Olayları. HKEMBL İktisadi İşletmesi. İstanbul. 2022. google scholar
• Aksoy, Süha. Masonlukta 50 Yıl. (Basımevi belli değil). İstanbul, 2009. google scholar
• Akşin, Sina. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. B. 9. İmge Kitabevi. İstanbul. 2023. google scholar
• Anadolu Güneşi Araştırma Locası. 1932 Basımlı Aslı ve Günümüz Türkçesiyle Türkiye Büyük Maşrıkı’nın Localar Genel Tüzüğü. B. 3. Der. Öcal, Güngör. Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Büyük Locası İktisadi İşletmesi. İstanbul, 2013. google scholar
• Anduze, Eric. Osmanlı Türkiye’sinde Masonluk. 1908-1924. Çev. Can Kapyalı. Sokak Kedisi. İstanbul. 2012. google scholar
• Apak, Kemalettin. Ana Çizgileriyle Türkiye’deki Masonluk Tarihi. (Yayınevi belli değil). İstanbul. 1958. google scholar
• Arıcan, Musa Kazım. “Panteizm ve Panenteizm Tartışmaları Arasında Spinoza”. Beytulhikme An International Journal of Philosophy. V. 3. I. 1. ss. 17-32. google scholar
• Arıkan, Mustafa ve Deniz, Ahmet. “Türk Ocaklarının Kapatılışı, Borçları ve Emlâkinin Tasfiyesi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 15. 2004, ss. 401432. google scholar
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri. C. II. B. 5. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi. Ankara. 2008. google scholar
• Ateş, Toktamış. Türk Devrim Tarihi. 6. Baskı. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. İstanbul. 2010. google scholar
• Aybars, Ergün. “Mahmut Esat Bozkurt ve Masonlar”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Tarihi. S. 4. Haziran 1994. ss. 245-262. google scholar
• Belge, Murat. “Cumhuriyet Döneminde Batılılaşma”. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi. C. 1. İletişim Yayınları. İstanbul. 1983. google scholar
• Biber, Ahmet Emre. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Dünya Sistemine Eklemlenme Süreci ve Azgelişmişliğin Evrimi”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi. C. 6. S. 1. 2009. ss. 27-44. google scholar
• Birinci, Ali. Hürriyet ve İtilaf Fırkası. Dergah Yayınları. İstanbul. 1990. google scholar
• Bloch, Marc. Feodal Toplum. B. 4. Çev. Melek Fırat. Islık yayınları. İstanbul. 2019. google scholar
• Bozkurt, Celil. “Bir Yahudi Aleyhtarının Anatomisi: Cevat Rifat Atilhan”. İsrailiyat: İsrail ve Yahudi Çalışmaları Dergisi. No. 2. Yaz 2018. ss. 102-119. google scholar
• Bozkurt, Celil. Eserleri ve Fikirleri ile Cevat Rifat Atilhan. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2011. google scholar
• Braudel, Fernand. Kapitalizmin Kısa Tarihi. B. 4. Çev. İsmail Yerguz. Say Yayınları. İstanbul. 2017. google scholar
• C.H.P. Programı. Ulus Basımevi. Ankara 1935. google scholar
• Çakıcıoğlu, Raziye Oban. “Levanten kavramı ve Levantenler Üzerine Bir İnceleme”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi. S. 22. ss. 337-356. google scholar
• Çelik, Hüseyin. Ali Suavi Hayatı ve Eserleri, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1991. google scholar
• Çetin, Nurullah. “Ziya Paşa”, Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı, Ed. Parlatır, İsmail. Akçağ Yayınları, ss. 129-199. google scholar
• Davaz, Aslı. Eşitsiz Kız Kardeşlik. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İstanbul. 2014. google scholar
• Der. Ekemen, Nafiz. Arşivlerimiz İçinde 1965 Olayları. Yenilik Basımevi. İstanbul. 1978. google scholar
• Dickie, John. Hür Masonlar Modern Dünyayı Nasıl Şekillendirdi?. Çev. Mehmet Şengöçmen. Kronik Kitap. İstanbul. 2023. google scholar
• Dumont, Paul. Grand Orient de France Arşivlerinde Osmanlı İmparatorluğu XIX. Yüzyıl Ortası ile Birinci Dünya Savaşına Yakın Dönemde İstanbul’da Fransız Obediyansına Bağlı Mason Locaları XX. Yüzyıl Başlarında Selanik’teki Fransız Obediyansına Bağlı Fran Masonluk. Çev. Rıfat İnsel. Yenilik Basımevi. İstanbul. 1985. google scholar
• Dumont, Paul. Osmanlıcılık, Ulusçuluk ve Masonluk. B. 3. Çev. Ali Berktay. İstanbul. 2014. google scholar
• Ed. Sanver, M. Remzi. Masonluk Kültürü. Anadolu Güneşi Araştırma Locası. 2010. s Egeran, Enver Necdet. Gerçek Yüzüyle Masonluk. HKEMBL İktisadi İşletmesi. İstanbul. 2015. google scholar
• Eldem, Edhem. Geç Osmanlı Döneminde Masonluk ve Siyaset Üzerine İzlenimler. Toplumsal Tarih. C. 6. S. 33. 1996. ss 16-28. google scholar
• Eldem, Edhem. V. Murad’ın Oğlu Selahaddin Efendi’nin Evrak ve Yazıları. C. I. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İstanbul. 2019. google scholar
• Erenler Muhterem Locası. Türk Masonluk Tarihinde 50 Yıl. Yenilik Basımevi. İstanbul. 2007. google scholar
• Erginsoy, Abdurrahman. Türkiye’de Masonluğun Doğuşu ve Gelişmesi. B. 3. Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Büyük Locası İktisadi İşletmesi. İstanbul, 2015. google scholar
• Erman, Sahir ve Umur, Suha. “Ünlü Masonlar”. Mimar Sinan. S. 30. 1970. google scholar
• Febvre, Lucien. Uygarlık, Kapitalizm ve Kapitalistler. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. İmge Kitabevi Yayınları. Ankara. 1995. google scholar
• Genç, Mehmet. Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi -I-. Ötüken Yayınları. İstanbul. 2021. google scholar
• Göl, Hacer. “Mahmut Şevket Paşa Suikastı”. Tarih ve Gelecek Dergisi. C. 7. S. 1. Mart 2021. ss. 334-362. google scholar
• Gürata, Mithat. Masonluk. Savaş Matbaacılık A. Ş. İstanbul. 1987. google scholar
• Hanioğlu, M. Şükrü. Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902). İletişim Yayınları. İstanbul. 1986. google scholar
• Haz. Ağaoğlu, Yavuz Selim. Masonluk Tarihimizde 1920-1924 Dâimî Hey’et-i Muazzama Zabıtları. C. 1. HKEBML İktisadi İşletmesi. İstanbul 2023. google scholar
• Haz. Ağaoğlu, Yavuz Selim. Muvaffakiyet Hasıl Olmuştur. Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Derneği İktisadi İşletmesi. İstanbul 2023. google scholar
• Haz. Ağaoğlu, Yavuz Selim. Osmanlı Masonluğu 1917-1920 Dâimî Hey’et-i Muazzama Zabıtları. HKEBML İktisadi İşletmesi. İstanbul 2018. google scholar
• Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Büyük Locası. Türk Masonluğunun 95. Yılı. İstanbul. 2004. google scholar
• Iacovella, Angelo. Gönye ve Hilal İttihad-Terakki ve Masonluk. Tarih Vakfı Yurt Yayınları. İstanbul 1998. google scholar
• Ingham Clegg, Robert. History of Freemasonry. V. 4. The Masonic History Company. New York. 1927. google scholar
• Ingham Clegg, Robert. History of Freemasonry. V. 5. The Masonic History Company. New York. 1927. google scholar
• Ingham Clegg, Robert. History of Freemasonry. V. 7. The Masonic History Company. New York. 1927. google scholar
• İlhan, Attila. Hangi Atatürk. 4. Baskı. Bilgi Yayınevi. Ankara. 1999. google scholar
• İlter, Erdal. Millî İstihbarat Teşkilâtı Tarihçesi ‘Millî Emniyet Hizmetleri Riyâseti (M.E.H./MAH) (1927/1965). MİT Basımevi. Ankara 2002. google scholar
• Kale, Kağan. Hakikat ve Hürriyet’in Peşinde Necat Muhterem Mahfili ve 1930 Olayları. google scholar
• B. 2. Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Büyük Locası İktisadi İşletmesi. İstanbul. 2020. Kapyalı, Can. “Yeni Osmanlılar ve Masonlar”. Mimar Sinan. No. 122. 2001. ss. 73-88. Karl, Marks. Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı. B. 4. Çev. Sevim Belli. Sol Yayınları. Ankara. 1976. google scholar
• Keyder, Çağlar. Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. B. 23. İletişim Yayınları. İstanbul. 2022. google scholar
• Koloğlu, Orhan. Cumhuriyet Dönemi Masonlar. Pozitif Yayınları. (Yayın yeri mevcut değil). 2004. google scholar
• Korle, Sinan. Kızıltoprak Günlerim. İletişim Yayınları. İstanbul. 1997. google scholar
• Küçükömer, İdris. Düzenin Yabancılaşması. B. 3. Bağlam Yayınları. İstanbul. 2002. google scholar
• Layiktez, Celil. “İngiltere Büyük Locası Arşivlerinde Türkiye ile İlgili Dokümanlar”, Mimar Sinan, S. 71. 1989. google scholar
• Layiktez, Celil. Türkiye’de Masonluk Tarihi Başlangıç 1721-1956, C. 1. Yenilik Basımevi, İstanbul, 1999. google scholar
• Layiktez, Celil. Türkiye’de Masonluk Tarihi Yapılanma 1957-1970, C. 2. Yenilik Basımevi, İstanbul, 2001. google scholar
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. B. 13. Çev. Boğaç Babür Turna. Arkadaş Yayınevi. Ankara. 2022. google scholar
• Longman Dictionary of Contemporary English. B. 15. 1992. Basım yeri mevcut değil. google scholar
• Naudon, Paul. Tarihte ve Günümüzde Masonluk. B. 2. Varlık Yayınları. İstanbul. 1978. google scholar
• Neugebauer, Anke. “Die Bruderschaft der Wittenberger Steinmetze und Maurer und google scholar
• Ordnung von 1497”. Das ernestinische Wittenberg: Residenz und Stadt. WittenbergForschungen 5. Petersburg. 2020. ss. 163-176. google scholar
• Öcal, Enver Emre. “Batılılaşma ve Türk Modernleşmesi”. 100 Yıllık Cumhuriyet Türk Modernleşmesi. Ed. Dalaman, Zeynep Banu, Öcal, Enver Emre, Dönmez, Suat, Ak, Gökhan. İstanbul Topkapı Üniversitesi Yayınları. İstanbul. 2023. google scholar
• Öcal, Enver Emre. “Türkiye’de Masonluk ve Mason Dergiciliğinin Bir Örneği: Büyük Şark Dergisi”. Belgi Dergisi. S. 26. Temmuz 2023. s. 75-106. google scholar
• Öcal, Enver Emre. Şefik Hüsnü Değmer’den İşçi Partisi’ne Aydınlık Hareketi’nin Tarihsel Süreci. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2017. google scholar
• Öcal, Güngör. Türk Masonluğu. B. 2. HKMBL İktisadi İşletmesi. Ankara. 2015. google scholar
• Özcan, Kemal. Atatürk Döneminde Masonluk ve Masonlarla İlişkilere Dair Bazı Arşiv google scholar
• Belgeleri”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. C. 7. S. 2. s. 1274-1291. google scholar
• Özdemir, Biltekin. Osmanlı Devleti Dış Borçları. B. 2. T. C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı. Ankara. 2010. google scholar
• Özgen Ayfer Murat. Mason Sözlüğü. Büyük Mason Mahfili. Basım yeri ve tarihi mevcut değil. google scholar
• Özgen Ayfer Murat. Masonluk Nedir ve Nasıldır?. B. 4. Pentagram Yayınları. Ankara. 2002. google scholar
• Özkan, Kenan. “Bir Modernleşme Deneyimi Olarak Kemalizm’e Tarihsel Süreklilik Perspektifinden Bakmak”, 100 Yıllık Cumhuriyet Türk Modernleşmesi. Ed. Dalaman, Zeynep Banu, Öcal, Enver Emre, Dönmez, Suat, Ak, Gökhan. İstanbul, 2023, ss. 62-76. google scholar
• Polat, Eralp. “Namık Kemal K. (Kardeş) Vatan Şairi ve Gazeteci (1840-1888)”. Mimar Sinan. No: 134. 2004. ss. 50-78. google scholar
• Politzer, Georges. Felsefenin Temel İlkeleri, Çev. Muzaffer Erdost. Eriş Yayınları. Basım yeri belli değil. 2003. google scholar
• Ramsour, Ernest Edmondson. Genç Türkler ve İttihât Terakki “1908 İhtilâlinin Hazırlık Dönemi”. Çev. Hacasan Yüncü. Kayıhan Yayınları. İstanbul. 2001. google scholar
• Roderick H. Davison, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, C. 1. Papirüs Yayınevi, İstanbul, 1997. google scholar
• Roderick H. Davison, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, C. 2. Papirüs Yayınevi, İstanbul, 1997. google scholar
• Safi, Polat. Milli İstihbarat Teşkilatı 1826-2023. Kronik Kitap. İstanbul. 2023. google scholar
• Sakmar, Ümit. “Özgür Masonlar Büyük Locasının 50 Yılı Nasıl Geçti”. Özgür Masonlar Büyük Locası 50 Yaşında. Logos Yayıncılık. (Basım yeri mevcut değil). 2016. google scholar
• Sander, Oral. Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e. İmge Kitabevi Yayınları. Ankara. 2003. google scholar
• Soysal, İlhami. Dünyada ve Türkiye’de Masonluk ve Masonlar. B. 5. Derin Yayınları. İstanbul 2004. google scholar
• Stalin, Joseph. Son Yazılar 1950-1953. 3. Baskı. Eriş Yayınları. (Basım yeri belli değil). 2005. google scholar
• Süslü, Azmi. “Tehcir Olayındaki Gerçekler”. On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. C. 6. S. 1. ss. 271-280. google scholar
• Svolopoulos, Constantin. “L’initiation de Mourad V A La Franc-Maçonnerie Par Cl. Scalieri: Aux Origines du Mouvement Liberal en Turquie”, Balkan Studies, Ed. K. Mitsakis, V. 21. I. 2, 1980, ss. 441-457. google scholar Şimşir, Bilal. Malta Sürgünleri. B. 2. Bilgi Yayınevi. Ankara. 1985. google scholar
• Tanör, Bülent. Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. B. 19. Yapı Kredi Yayınları. İstanbul. 2010. google scholar
• TBMM Albümü 1920-2010. 2. Cilt. Ed. Yıldırım, Sema ve Zeynel, Behçet Kemal. Ankara 2010. google scholar
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partiler. B. 2. C. 1. Hürriyet Vakfı Yayınları. İstanbul. 1988. google scholar
• Tunçay, Mete. “Jön Türkler, Farmasonlar ve Yahudiler Üstüne”. Birikim. S. 45. 1978. ss. 52-53. google scholar
• Türkiye Büyük Meşrikinin Alelûmum Mahfiller Hakkında Cari Nizamnamei Umumisi. B. 3. Alâeddin Matbaası. İstanbul. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsusu (DH.KMS.), 63-63, 15/07/1332 google scholar
• Uyar, Hakkı. “Sol Milliyetçi” Bir Türk Aydını Mahmut Esat Bozkurt (1892-1943). Büke Yayınları. 2000. google scholar
• Ülkü Kitabı 1948-2008. “Ülkü Muhterem Locası 60 Yaşında”. Yıltem Matbaası. İstanbul. 2009. google scholar
• Yalçın, Çetin. “1909-1970 Yılları Arasında Türk Masonluk Tarihi”. Sadık Dostlar 19592009. Yıltem Matbaası. İstanbul. 2008. google scholar
• Yetkin, Engin. Türkiye’de Otoriteryanizm: Parti Devleti İktidarlarının Kurulması (19081960). Yayınlanmamış Doktora tezi. Marmara Üniversitesi. google scholar
• Zeytinoğlu, Emin ve Güngör, Yüksel (Haz.), Türk Masonluk Tarihinde Vatan Locasının Yeri, Basım yeri ve tarihi mevcut değil). google scholar
• Zürcher, Eric Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. B. 6. Çev. Yasemin Saner. İletişim Yayınları. İstanbul. 2022. google scholar
• 4. Elektronik Kaynaklar google scholar
• İçişler Bakanlığı. “Görev Yapmış Müsteşarlar”. https://www.icisleri.gov.tr/icisleri-bakanligi-tarihcesi. google scholar
• Ortaylı, İlber. “Masonluk Üzerine”. Hürriyet. 4 Ağustos 2024. https://www.hurriyet. com.tr/yazarlar/ilber-ortayli/masonluk-uzerine-42498670. google scholar
• Milliyet, “Ölüm”, 3 Mayıs 1986, s. 6. http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/GununYayinlari/VJiEIDhHuSaoEj8c72_x2F_bGw_x3D__x3D_; https://iletisim.com.tr/kitap/kiziltoprak-gunlerim/7503 google scholar
• Taşdelen, Hürol. Türkiye’de Mason Tarikatı 1923-1935. Ankara 2019. Çevrimiçi. https:// www.huroltasdelen.com/index.php/component/content/article/35-mason/kitaplar/ turkiye/55-turkiye-de-mason-tarikati-1923-1935?Itemid=101 google scholar
• Taşdelen, Hürol. Türkiye’de Mason Teşkilatı Yasaklı Dönem 1935-1938 1939 1947, (Çevrimiçi). https://www.academia.edu/41251049/Turkiye_de_Mason_Tarikat%C4%B1_1936_1947_Yasakl%C4%B1_Y%C4%B1llar, 12 Kasım 2023, s. 10. google scholar