İstanbul’da Şehremini Halil Edhem (Eldem) Bey Dönemi ve Faaliyetleri

Yıl 2024, Sayı: 46, 167 - 195, 30.12.2024

Yusuf Yıldırım

https://doi.org/10.26650/YTA2024-1517975

Öz

Halil Edhem (Eldem) Bey, eğitimini Avrupa’da tamamlamış hem Osmanlı Devleti’nde hem de Türkiye Cumhuriyeti’nde muhtelif idari ve siyasi vazifeler üstlenmiştir. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Osmanlı Devleti’nde birçok siyasal ve sosyal değişim yaşanmıştı. Halil Edhem Bey de 2 Ağustos 1909-3 Şubat 1910 tarihleri arasında İstanbul’da Şehremini olarak görev yapmıştır. II. Meşrutiyet’in ilanı ile İstanbul halkı ve dönemin hükûmetinin Halil Edhem Bey’den beklentisi şehrin imarı, hastanelerin ıslahı, İstanbul’un temizliğinde hassasiyet ve halk sağlığına özen gösterilmesi, toplu taşıma araçlarında iyileştirme gibi konular olmuştu. Halil Edhem Bey, şehir halkının bu isteklerine cevap vermek istemiş, fakat mevcut ekonomik problemler buna mâni olmuştur. Ayrıca Şehremaneti ile İstanbul daireleri arasındaki çekişmeler, Halil Edhem Bey’in hizmet vermesini bir noktada engellemiştir. Bu çalışmada, Halil Edhem Bey’in İstanbul Şehremanetine atanması ve çalışmaları; ağırlıklı olarak arşiv belgeleri, dönemin gazete ve dergileri ve konuya değinen ikincil kaynaklardan yararlanılarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Halil Edhem Bey, İstanbul Şehremaneti, II. Meşrutiyet, Belediyecilik, Şehir Tarihi

Halil Edhem (Eldem) Bey’s Tenure as Mayor of Istanbul and His Activities

Öz

Halil Edhem (Eldem) Bey, an individual with a European education, held various administrative and political positions in both the late Ottoman Empire and the early Republic of Türkiye. His tenure as Mayor of Istanbul, from August 2, 1909, to February 3, 1910, coincided with a period of significant political and social transformation following the proclamation of the Second Constitutional Monarchy. During this time, both the citizens of Istanbul and the government placed considerable expectations on Halil Edhem Bey. These included the reconstruction of the city, improvements in hospital services, enhanced cleanliness and public health measures, and better public transportation. Despite his efforts to address these demands, existing economic constraints severely limited his ability to implement reforms. Additionally, conflicts between the Şehremaneti (Municipality) and other Istanbul departments further hindered his capacity to deliver effective municipal services. This study examines Halil Edhem Bey’s appointment to the Istanbul Şehremaneti and his initiatives during his tenure, drawing primarily on archival documents, periodicals, newspapers, and secondary sources.

Anahtar Kelimeler

Halil Edhem Bey, Istanbul Şehremaneti (Municipality), Second Constitutional Monarchy, Municipalism, Urban (City) History

Kaynakça

• 1. Arşiv Belgeleri google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Cumhuriyet Arşivi (BCA). google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Arşivi google scholar
• İBB Atatürk Kitaplığı Dijital Arşivi google scholar
• 2. Süreli Yayınlar google scholar
• İstanbul Şehremaneti Mecmuası google scholar
• Karagöz google scholar
• Sabah google scholar
• Sadâ-i Millet google scholar
• Tanin google scholar
• Yeni Gazete google scholar
• Yeni Tanin google scholar
• Yeni Türk Mecmuası google scholar
• 3. Araştırma Eserler google scholar
• Artvinli, Fatih: Delilik, Siyaset ve Toplum: Toptaşı Bimarhanesi (1873-1927), Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2017. google scholar
• Çolak, Melek: ‘’XX. Yüzyıl Başlarında İstanbul’da Trafik ve Tramvay’’, Osmanlı Araştırmaları, C. 22, S. 22, 2003, s. 75-87. google scholar
• Değirmenci, Kevser: Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Darıca Rum Mektebi Yararına Düzenlenen Piyango Çekilişleri, Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, S. 19, Haziran 2023, s. 123-139. google scholar
• Dere, Umut: Neşter, Süngü ve Siyaset Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Op. Dr. Emin Erkul, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2024. google scholar
• “Eldem, Halil Edhem”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 3, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994, s. 151. google scholar
• Ergin, Osman Nuri: Beledi Bilgiler, Hamit Bey Matbaası, İstanbul, 1932. google scholar
• Ergin, Osman Nuri: İstanbul Şehreminleri, haz.: Ahmed Nezih Galitekin, İstanbul Büyükşehir Kültür İşleri Daire Başkanlığı, İstanbul, 1996. google scholar
• Eyice, Semavi: ‘’Halil Ethem Eldem mad.’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 11, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1995, s. 18-21. google scholar
• Gökaçtı, Mehmet Ali: Dünyada ve Türkiye’de Belediyecilik, Ozan Yayıncılık, İstanbul, 1996. google scholar
• Güneş, Songül: “Muhittin Memduh Üstündağ’ın İstanbul Valiliği ve Belediye Reisliği Dönemi (1926-1938)”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S. 40, 2021, s. 279-312. google scholar
• Huyugüzel, Ömer Faruk: “YALÇIN, Hüseyin Cahit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 33, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2013, s. 300-301. google scholar
• İpşirli, Mehmet: “Dahiliye Nezâreti”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul, 1993, s. 414-416. google scholar
• Kalfazade, Selda: “Çırağan Sahil Sarayı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 7, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1993, s. 304-308. google scholar
• Mayak, Faysal, “Osmanlı Basınında Babanzade İsmail Hakkı Bey (1909-1912)”, İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi, C. 5, S. 2, 2021, s. 381-394. google scholar
• Ogan, Aziz: “Bay Halil Ethem”, Yeni Türk Mecmuası, C. 7, S. 73, 1939, s. 4-8. google scholar
• Ogan, Aziz: “Halil Edhem”, Halil Eldem Hatıra Kitabı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1948. google scholar
• Oktay, Tarkan: Osmanlı’da Büyükşehir Belediye Yönetimi İstanbul Şehremaneti, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2011. google scholar
• Ortaylı, İlber: Türkiye Teşkilât ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, Ankara, 2008. google scholar
• Önel, Emine: “Halil Edhem Eldem Yalısı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 3, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994, s. 512. google scholar
• Özkan, Ela: “19. Yüzyıl’da Mekteb-i Mülkiye Mezunlarının Devlet Kademelerinde İstihdam Edilmeleri Üzerine Örnekler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 30, S. 2, 2020, s. 415-426. google scholar
• Öztürk, Ali İhsan: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İmtiyaz Usulüyle Yürütülen İstanbul Belediye Hizmetleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2010. google scholar
• Öztürk, Nazif: “Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul, 1995, s. 521-524. google scholar
• Süreyya, Mehmed: Sicill-i Osmanî, Osmanlı Ünlüleri, ed. Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1996. google scholar
• Şenyurt, Oya: “Geç Osmanlı’da Tiyatro Tepkilerin Gölgesinde Şehzadebaşı’nda Kagir Tiyatro Binalarının İnşa Süreci”, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 7, S. 1, 2023, s. 28-56. google scholar
• Toprak, Zafer:” Belediye Zabıtası”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 2, Kültür Bakanlığı Tarih Vakfı, İstanbul, 1994, s. 145-148. google scholar
• Tuna, Serkan: “Tepebaşı Bahçesi’nin İstanbul Şehremaneti’ne Devri Meselesi”, Atatürk Yolu Dergisi, S. 61, 2021, s. 456-470. google scholar
• Yıldırım, Yusuf: Emin Erkul’un Mesleki ve Siyasi Biyografisi, Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2017. google scholar
• Ziyaoğlu, Rakım: İstanbul Kadıları, Şehreminleri, Belediye Reisleri ve Partiler Tarihi, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1971. google scholar
• 4. İnternet Kaynakları google scholar
• Müze Müdürü Halil Ethem (Eldem) Bey.”, (Çevrimiçi), https://arsiv.ttk.gov.tr/ details?id=8053&materialType=F&query=halil+edhem, Erişim Tarihi: 10 Haziran 2024. google scholar
• “Halil Ethem Eldem (1861-1938)”, (Çevrimiçi), https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/ halil-ethem-eldem-1861-1938/, Erişim Tarihi: 11 Haziran 2024. google scholar
• Şenay Atam, “Nafia Vekâleti (Bayındırlık Bakanlığı)”, (Çevrimiçi), https:// ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/nafia-vekaleti-bayindirlik-bakanligi/, Erişim Tarihi: 10 Nisan 2024. google scholar
• Tarkan Oktay,” Tanzimat’tan XXI. Yüzyıla İstanbul’un Yönetimi”, Büyük İstanbul Tarihi, Cilt:3, s.164, (Çevrimiçi), https://istanbultarihi.ist/81-tanzimattan-xxi-yuzyila-istanbulun-yonetimi, Erişim Tarihi: 4 Mayıs 2024. google scholar
• Dilek Temiz Dinç, “Düyun-u Umumiye”, Atatürk Ansiklopedisi, (Çevrimiçi), https:// ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/duyun-u-umumiye/?pdf=3689, Erişim Tarihi: 25 Nisan 2024. google scholar