OSMANLI SUYOLLARI: DİYARBAKIR SUYOLLARININ VE ÇEŞMELERİNİN MAHALLE VE SOKAKLARA DAĞILIMI

Yıl 2017, Cilt: 5 Sayı: 10-11, 69 - 116, 30.12.2017

Mehmet Mehdi İlhan

Öz

Bu makale 1970’lerde Diyarbakır’ın kültür ve tarihine duyduğum ilginin
mahsulüdür. Diyarbakır şehri sadece surları ile değil, cami, mescid, han, hamam
ve çeşmeleri ile açık bir müze olarak nitelendirilebilir. Diyarbakır’ın suyollarını
ve çeşmelerini ele aldığım bu makalede konuya bir bütünlük sağlamak açısından
Osmanlı suyollarının idaresi hakkında kısa bir girişe yer verdim. Makalenin
sonuna eklenen çizelge, liste ve fotoğraflar kanımca terör sonrası Diyarbakır’ın
mahalle ve sokaklarında tahribatın ne kadar vahim olduğunu kısmen de olsa gözler
önüne serecektir.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, su nezareti, suyolları, çeşmeler, mahalle

Kaynakça

• Abdülgani Bulduk: El-Cezire’nin Muhtasar Tarihi, (Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi. Yayına Hazırlayanlar İbrahim Yılmazçelik; Mustafa Öztürk, Elazığ 2004 (yazması Diyarbakır Umumi Kütüphanededir).
• Akgündüz, Ahmed: Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 4. kitap, Kanuni Devri Kanunnameleri, I. kısım Merkezi ve Umumi Kanunnameler, İstanbul, Fey Vakfı 1992.
• Aktepe, M. Münir: “İzmir suları, çeşme ve sebilleri ile şadırvanları hakkında bir araştırma,” İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, sayı 30, Mart 1976, s. 135-200.
• Ali Emiri, Müluk-i Artukiye Tarihi (944/ 1537-1538), İstanbul 1331.
• Arseven, Celal Esad: “Maslak”, Sanat Ansiklopedisi (I-IV İstanbul, Maarif Matbaası 1943-1952).
• Arseven, Celal Esad: L’Art Turc, İstanbul, Devlet Basımevi 1939.
• Beysanoğlu, Şevket: Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, 2. cilt: Akkoyunlular’dan Cumhuriyete Kadar, Ankara, Diyarbakır Belediyesi Diyarbakır'ı Tanıtma Yayınları 1990.
• Bizbirlik, Alpay: 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar, Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1996.
• Bizbirlik, Alpay: 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayını 2003.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İstanbul) Cevdet Tasnifi Belediye, No. 6587, tarih 1198.
• BOA, Cevdet, İrade Vakıf 1, 1148 (2078), 12-19 Cemaziye'l-evvel 1321.
• BOA, Cevdet Kataloğu: Belediye 3-ç/1, 4532, Ramazan 1233.
• BOA, Cevdet Kataloğu: Belediye Kısmı, No. 2316, 29 Muharrem 1260.
• BOA, Cevdet Kataloğu: İrade Vakıf: i)519 (264), 4, 7 Rebi‘u’l-ahir 1311, ii)1443 (531), 17, 25 Cemaziye’l-evvel 1312, iii)2112 (1189), 2, 5 Şevval 1315. İrade Vakıf, 1011 (2491), 1, 2 Cemaziye’l-evvel 1324; İrade Vakıf, 789 (917), 15, 19 Rabi‘ul-evvel 1314; İrade Vakıf 1, 1148 (2078), 12-19 Cemaziye'l-evvel 1321.
• BOA, Mühimme Defteri 3 (MD3), Hüküm: 8, 23, 50, 77, 94, 159, 314, 843, 871, 1538, 1581.
• BOA, Mühimme Defteri 6 (MD6), Hüküm: 54, 69, 77, 113, 267, 273, 309, 435, 440, 448, 450, 451, 456, 457, 548, 555, 599, 700, 706, 718, 726, 777, 789, 997, 1014, 1169, 1292, 1300, 1325, 1329, 1337, 1411.
• Brolio, Frederica A.: “Ottoman Fountains: A Comparative Study on the Şadırvan Fountains inside the Courtyard of Istanbul of Royal Mosques (16th to 18th Centuries),” 104 Prof. Dr. M. Mehdi İlhan KONYA Kitabi X, Rüçhan Arık-M. Oluş Arık’a Armağan, editörler Haşim Karpuz-Osman Eravşar, Özel sayı Aralık 2007, s. 191-198.
• Bruinessen, Martin van and Hendrik Boeschoten: Evliya Çelebi in Diyarbekir, Leiden, Brill 1988.
• Cezar, Mustafa ve Mithat Sertoğlu, Mufassal Osmanlı Tarihi, c. 2, Ankara, TTK Yayınları 2011.
• CIEPO Prozopografi programı (Jean Louis Bacque-Grammont editörlüğü altında TTK için tarafımdan hazırlanmış bölüm. Yayınlanmamış program).
• Çeçen, Kazım: İstanbul'da Osmanlı Devrinde ki Su Tesisleri, İstanbul, İ.T.Ü. Yayınları 1984.
• Demirel, Ömer: "Sivas Çeşmeleri", OTAM, 3, Ankara 1995, s. 170-171. Dicle Gazetesi, No. 102, 14 Şevval 1331/15 Eylül 1913: (Agop Papasyan, “Su Meselesi,”).
• Dicle Gazetesi, No. 12, 30 Cemaziye’l-evvel 1329/29 Mayıs 1911: (“Yine Su”).
• Dicle Gazetesi, No. 19, 21 Recep 1329/18 Temmuz 1911: (“Su Sirkati,”).
• Dicle Gazetesi, No. 29, 9 Muharrem 1329/10 Ocak 1911 (“Hamravat Suyunun Başından Ne Felaketler Geçiyor?,”).
• Diyarbakır İl Yıllığı, 1973: (Cumhuriyetin 50. yılında Diyarbakır: 1973 il yıllığı, Ankara 1973).
• Diyarbakır Şer‘iyye Sicilleri No. 367, s. 6-7. (Bk. Yılmazçelik, İbrahim, a.g.e. s. 305.).
• Diyarbakır Şer‘iyye Sicilleri No. 376, s. 11; 24. (Bk. Yılmazçelik, İbrahim, a.g.e. s. 42, 82, 84 ve 210.).
• Diyarbakır Şer‘iyye Sicilleri No. 631, s. 5, No. 376, s. 6-7, 11. (Bk. Yılmazçelik, İbrahim, a.g.e. s. 88, 84.).
• Ekmekçi, Mustafa: “Burdur Şehir Merkezindeki Depolu Çeşmeler,” I. Teke Yöresi Sempozyumu, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, s. 1063-1091.
• Evliya Çelebi Muhammed Zılli ibn Derviş, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 4, Tabi‘i Ahmed Cevdet, ilk baskı, Dersa’adet “İkdam” Matbabası 1314.
• Evliya Çelebi Tam Metin Seyahatname, c. 3-4, Sad. Tevfik Temelkuran - Necati Aktaş İstanbul: Üçdal Neşriyat 1986.
• Eyice, Semavi “Çeşme,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 8, İstanbul, Diyanet Vakfı Yayını 1993, s. 282.
• Garden, Robert J.: "Description of Diarbekr", Journal of the Royal Geographical Society, XXXVII, London 1867.
• “Çeşmeler,” Hayat Ansiklopedisi, İstanbul, Hayat Yayınları 1961.
• Günkut, Bedri: Diyarbekir Tarihi, Diyarbakır, Diyarbekir Matbaası 1937.
• İlhan, M. Mehdi: "Diyarbakır'ın Türbe, Yatır ve Mezarlıkları", İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri I, Ankara TTK Yayınları 1996.
• İgüs, Esma: “XVIII. Yüzyıl İstanbulu’nda Fiziki Çevre, Meydan Çeşmeleri ve Çeşme Meydanlarının Etrafında Oluşan İstanbul Meydanları,” Osmanlı İstanbulu II: II. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu, Bildiriler, editörler Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız ve Emrah Sefa Gürkan, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, s. 675-692.
• Koçi Bey, Göriceli: Koçi Bey Risalesi, yay. Yılmaz Kurt, Ankara, Ecdad Yay. 1994.
• Mehmet Süreyya'nın Sicill-i Osmanî, 1893-1897.
• Nasühü's-Silahi (Matrakçı), Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Han, yay. Prof. Dr. Hüseyin Gazi Yurdaydın, Ankara, TTK Yayınları 1976.
• Okumuş, Ejder: “Evlı̇ya Çelebı̇’nı̇n Seyahatname’sı̇nde Dı̇yarbakır,” e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- Sayı VII, Nisan 2012, s. 14-51.
• Önge, Yılmaz: “Türk Su Mimarisinde Suluk Adını Verdiğimiz Çeşmeler”, Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1, 1981, s. 115-121.
• Pakalın, M. Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, M.E.B. Basımevi 1971.
• Sözen, Metin: Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul, Tanıtma ve Turizm Derneği Yayınları 1971.
• Tanışık, İbrahim Hilmi: İstanbul Çeşmeleri I: İstanbul Ciheti, İstanbul Maarif Matbaası 1943, s. 2.
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-i Kadime Arşivi, 583 numaralı Defter-i Evkaf-ı Rum.
• Tütenk, Mustafa Akif, “Amid Şehrinin Hicretten Evvelki Memba Suları,” Kara Amid Dergisi, II-III/2-4, 1960, s. 365-370.
• Tütenk, Mustafa Akif, “Diyarbakır’ın son 60 yıllık Vak‘aları,” Kara Amid Dergisi, II-III/2-4, 1960, s. 311-347.
• Tütenk, Mustafa Akif: ‘Mahsul-i Leyali-i Hayatım veya Görüş ve Seziş,’ Kara Amid Dergisi, Sayı 1, Eylül 1951, s. 324-325.
• V.A. 9 Receb 1068/12 Nisan 1658 tarihli Vakfiye Defteri, No. 2754, s. 292; Evkaf No. 1959, s. 97. (Bk. Yımazçelik, İbrahim a.g.e., s. 54, 64;).
• Yılmazçelik, İbrahim: XIX. Yüzyılın ilk Yarısında Diyarbakır (1790-1840), Ankara TTK Basımevi 1995.
• Yılmazçelik, İbrahim: “Osmanlı Hakimiyeti Süresince Diyarbakır Eyaleti Valileri (1516-1838)” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (Fırat University Journal of Social Sciences) Cilt: 10. Sayı: 1, s. 233-287, Elazığ-2000).