Alevî–Bektaşî Velâyetnâmelerinde “Ejderha” Motifi

Yıl 2017, , 34 - 64, 15.12.2017

Aynur Koçak , Serdar Gürçay

https://doi.org/10.46595/jad.351732

Cited By: 5

Öz

Alevî-Bektaşî
geleneğinden önemli zatların kerametlerinin, anlatıldığı eserlere velâyetnâme
denilmektedir. Ejderha ise mitolojik bir varlıktır. Çok kültürlü bir konumu
olsa da, ağırlık merkezi kadim doğu ve Orta Asya olan ejderha; doğuda üstün,
kutsî vasıflara sahip, uzayın ve doğanın simgesiyken; batıda kötülüğü,
düşmanlığı çağrıştırmaktadır. Değişik toplumlarda ejderhanın dış görünüşünde de
farklılıklar mevcuttur. Kimi zaman yılanken, kimi zaman dört bacaklı, bazense
çok başlı olarak tasvir edilir. Ejderha psikanaliz açısından çeşitli anlamlara
sahiptir ve arketipsel yaklaşımda gölge arketipi konumundadır.  Kahraman arketipi açısından ejderha, karakter
erginlenmesinin bir aşaması durumunda önem arz eder. Kahraman, bir ejderha ile
dövüşür ve olgunlaşır. Türk kültüründe de dikkate değer bir figür olarak
karşımıza çıkar. 13. yüzyılda Anadolu’ya gelen Yesevi dervişlerinin kerametleri
arasında dağları yürütmek ve ejderha öldürmek vardır. Alevî-Bektaşî
velâyetnâmelerinin içinde de bu varlığın yer alması, konuyu inceleme açısından
dikkat çekici kılmaktadır. Çalışmada; Hacım Sultan, Sarı Saltuk, Şuca’eddi̇n
Veli̇, Koyun Baba, Demi̇r Baba, Otman Baba ve Hacı Bektâş‑ı Veli velâyetnâmeleri̇ndeki
ejderha motifinin farklı açılardan
ele alınması amaçlanmaktadır. Makalenin ilk kısmında; öncelikle güç figürleri kavramı açıklanmıştır.
Ardından, karşılaştırmalı mitolojide ejderha motifi ve bu motifin üstlendiği
roller anlatılmıştır. İkinci kısımda, velâyetnâme metinlerine geçilmeden önce,
ejderha imgesinin bu eserlerde yer alışı, Şamanizm, Budizm ve Hristiyanlık gibi
çeşitli inanışlarla olan bağlantılar açısından ele alınmıştır. Temel konunun
işlendiği bölüm olan üçüncü kısımda ise, yedi adet Alevî-Bektaşî
velâyetnâmesindeki ejderha kavramı, diğer bağlantılı ögeler de göz önünde
bulundurularak incelenmiştir. Ejderha figürünün çok merkezli bir motif olduğu;
değişik kültürlerin mitolojik efsanelerinde yer alması dolayısıyla açıkça
kendini göstermektedir. İki kahramanın
ejderha ile mücadelesi şeklindeki motif hem ilgili velâyetnâmelerin
bazılarında hem de değişik kültürlerin mitlerinde ortaya çıkmaktadır. Bazı
kerametlerin içinde yer alan kahramanların maceraları süresince yaşadıkları
aşamalar, Campbell’in Karakter Çemberi ile benzerlik göstermektedir. Çalışmanın
ekler bölümünde ise velâyetnâme metinleri, karakter çemberi şekilleri ve
kıyaslama tablosu sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ejderha, Kahraman, Kültür, Motif

Dragon Symbolism In The Alevi-Bektashi Hagiography Texts

Öz

Alevi-Bektashi hagiography texts cover the miracles of
important individuals who are members of same tradition. On the other hand,
dragon is a known, mythological creature. Even if it is multi-cultural, the
focus position of dragon is ancient eastern and central Asian. In the east it
has superior, divine qualities, symbolizing space and nature; in the west, it
symbolizes evil and enmity. In different societies, dragon’s appearance also
varies; sometimes depicted as a serpentine, sometimes with four legs, other
times as multi-headed. When viewed from the Jung perspective, it has
psychoanalytic meanings; as being both shadow archetype and being an important
step in character development. The hero fights with a dragon and matures.  In Turkish culture, the presence of the
creature's portrayal is also worth considering. The dervishes who arrived to
Anatolia in the 13^th century have certain miracles including moving
the mountains and slaying dragons. As Alevî-Bektaşî hagiography texts also
involve the dragon creature, it becomes a distinguishing topic. This study
concern about the interpretation of dragon symbolism in the hagiography texts
of Sarı Saltuk, Şuca’eddi̇n
Veli̇,
Koyun Baba, Demi̇r
Baba, Otman Baba and Haci Bektâş‑i Veli. In the first section; the concept of power figure is explained, later on
dragon motif and the roles it possesses are told in comparative mythology. In
the second section, before entering the context of hagiography texts, the place
of dragon symbolism in these texts are taken into consideration in terms of
various religions such as Shamanism, Buddhism and Christianity. The third
section concerns about the main topic of the study which is the interpretation
of dragon image inside the seven Alevi-Bektashi hagiography texts while
involving interconnected keywords. It is revealed that the dragon figure has
multiple location of origin as the figure can be seen in myths of different
cultures. Additionally, the motif of two
heroes struggling with a dragon can be seen both in some hagiography texts
and several legends. Finally, several phases of the heroes’ adventures are
similar to Campbell’s Monomyth. In the appendix section, the hagiography texts,
the monomyth graphics and the comparison table are given.

Anahtar Kelimeler

Dragon, Hero, Culture, Motif, Hagiography

Kaynakça

• Baldick, Julian. (2011). Hayvan ve Şaman: Orta Asya’nın Antik Dinleri. çev. Nevin Şahin. 1. bs. İstanbul: Hil Yayın.
• Bayat, Fuzuli. (2007) Türk Mitolojik Sistemi. c.2. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Beydili, Celâl. (2005). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. çev. Ercan, E. Ankara: Yurt Kitap-Yayıncılık.
• Bonnefoy, Yves. (2000). Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü. çev. Levent Yılmaz. c.1. 1. bs. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Bozkurt, Fuat. (2012). Türklerin Dili. 5. bs. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Campbell, Joseph. (2013). Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. çev. Sabri Gürses. 1. bs. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Cıplak, M. Şakir. (2001). Osmancık’ta Erenler Durağı Koyun Baba. İstanbul: Horasan Basın Yayın.
• Çobanoğlu, Ö.; N. Yıldırım vd. (2013). Türk Edebiyatının Mitolojik Kaynakları. 2. bs. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Daniels, Mark. (2014). Bir Nefeste Dünya Mitolojisi. çev. Pınar Üstel. 1. bs. İstanbul: Maya Kitap.
• Duran, Hamiye. (2014). Velâyetnâme (Hacı Bektâş-ı Veli). 2. bs. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Eliade, Mircea. (1994). Ebedi Dönüş Mitosu. çev. Ümit Altuğ. 1. bs. Ankara: İmge Kitabevi.
• —. (2001). Mitlerin Özellikleri. çev. Sema Rifat. 2.bs. İstanbul: Om Yayınevi.
• —. (2003). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. çev. Ali Berktay 1. bs. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• —. (2003). Dinler Tarihine Giriş. çev. Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Esin, Emel. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Gökalp, Ziya. (1976). Türk Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Kültür Bakanlığı.
• Gökyay, Orhan Şaik. (2007). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. (1958). Menakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî. Ankara: İnkılâp Kitabevi.
• Hall, Manly P. (2011). Rüya Sembolizmi. çev. Özge Esirgen. 1. bs. İstanbul: Mitra Yayınları.
• Harman, Ömer Faruk. (1991). Asâ. İslam Ansiklopedisi. c. 3. İstanbul: DİA.
• Harva, Uno. (2014). Altay Panteonu: Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar. çev. Ömer Suveren, İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Hornung, Erik. (1999). The Ancient Egyptian Books of the Afterlife. New York: Cornell University Press.
• Huslock, Von. (1991). Bektaşiliğin Coğrafi Dağılımı. çev. Turgut Koca. İstanbul: Ufuk Matbaa.
• Hürmen, C. (2004). Hazret-i İbrahim'in Mîrâsı Hazret-i Mûsâ'nın Asâ'sı. Erişim Tarihi: 12.11.2017. http://www.hermetics.org/asa.html
• Jung, Carl Gustav. (2006). Analitik Psikoloji. çev. Ender Gürol. 2. Bs. İstanbul: Payel Yayınevi.
• Kafesoğlu, İbrahim. (1980). Eski Türk Dini. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kasımoğlu, Seval. (2017). Binbir Gece Masalları’nda Kahraman İzleği. Ankara: Ürün Yayınları.
• Koca, Şevki. (2002). Odman Baba Vilâyetnamesi-Vilâyetname-i Şâhî Gö’çek Abdal. 1. bs. İstanbul: Bektaşi Kültür Derneği.
• Kramer, Samuel Noah. (2002). Tarih Sümer’de Başlar. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Mackenzie, Donald A. (1996). Çin ve Japon Mitolojisi. çev. Koray Akten. Ankara: İmge Kitabevi.
• Noyan, Bedri. (1976). Demir Baba Vilâyetnamesi. 1. bs. İstanbul: Can Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1983). Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri. Ankara: İletişim Yayıncılık.
• —. (2002). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. 3. bs. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Onay, Ahmet Talat. (1992). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Öz, Baki. (1995). “Anadolu Aleviliğinin Kültürel- İnançsal Kaynakları”. Teori Dergisi. s.5.
• Özmen, İsmail. (2009). Hacım Sultan Velâyetnâmesi ve Ocakları. 1.bs. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Pala, İskender. (2016). Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü C:1 İstanbul: Akçağ Yayınevi.
• Reemes, Dana Michael. (2015). The Egyptian Ouroboros: An Iconological and Theological Study. Doktora Tezi. Los Angeles: Kaliforniya Üniversitesi. Erişim Tarihi: 23.10.2015. https://escholarship.org/uc/item/ 6c0153p7
• Roux, Jean-Paul. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. çev. Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Uben, Walter. (2000). Eski Metinlere Göre Budizm. Hz. Lütfü Bozkurt. 3. bs. İstanbul: Okyanus Yayınları.
• Say, Yağmur. (2010). Şucâ’eddin Velî (Sultan Varlığı ve Velâyetnâmesi). Ankara: Sistem Matbaacılık.
• Soto-Andrade, Jorge; Jaramillo, Sebastian vd. (2015). Ouroboros avatars: A Mathematical Exploration of Self-reference and Metabolic Closure. Massachusetts: MIT Press.
• Türköne, Muallâ. (1995). Eski Türk Toplumunun Cinsiyet Kültürü. Ankara: Ark Yayınevi.
• Wilkinson, Philip. (2010). Kökenleri ve Anlamlarıyla Efsaneler ve Mitler. çev. Emel Lakşe. 1. bs. İstanbul: Alfa Yayıncılık.
• Yavaş, Fatih. (2006). Hacı Bektâş-ı Velî’nin Vilâyetnâmesi’ndeki İslâm Öncesi ve İslâmî Motiflerin Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yıldırım, Nimet. (2012). İran Mitolojisi, İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Yöndemli, Fuat. (2004). Tarih Öncesinden Günümüze Yılan, Ankara: Piramit Yayıncılık.
• Yüce, Kemal. (1987). Saltuk-Nâme’de Tarihî, Dinî ve Efsanevî Unsurlar, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.