The Art of Quoting The Qur'an Verse in Poetry: The Example Of Hadîkatü’l-Hakîka of Hakîm Senâî-yi Ghaznavî

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 281 - 316, 15.12.2023

Zabihullah Rahmani

https://doi.org/10.46595/jad.1386043

Öz

The Hakîm Senâî-yi Ghaznavî (d. 525/1131 [?]) and his work called Hadiqatu'l-hakika and Shari'atu't-tarika has an important place in the development and formation of religious and sufi literature. Hakîm Senâî had included verses of Holy Quran in his work by using the art of quotation to deepen the meaning, strengthen the point, consolidate the subject and add beauty to the his poetry. There are many literal and semantic context quotations from the Noble Qur'an. İn fact Hadith al-hakika which consists of 10,000 couplets in the Masnavid style. There are so many verbal and semantic quotations are made from the Qur'an, hadiths, proverbs and short stories in the Hadīkat al-ḥaqīqa. On a deeper level verses mentioned in it, can be accepted as a sign that the main source of the work is the Noble Qur'an. It should be mentioned that if the full text of a verse of Holy Qur'an is quoted, it is called a full quotation (iktibâs-ı tâm), if a part of the verse is quoted, it is called a partial quotation (iktibâs-ı nâkıs); and if the words of a verse are quoted, it is called a literal quotation, and if the meaning of a verse is referred to, it is called a semantic quotation. Because the method applied in the Hadith al-hakika continued in the poetry and literary works written later; and since it is important to understand the subjects of Hadika correctly, we have tried to determine the quotations made from the Noble Qur'an; after that evaluate the to figured out the well. In this work, the study of all aspects of the quotations would exceed the size of an article, so we have limited this study to the literal quotations of the verses in the Hadīkat al-ḥaqīqa. Firstly literary quotations were briefly discussed, secondly, the life and the works of Hakîm Senâî were given, and then only the verbal quotations made from The verses of the Qur'an in Hadiqat al-hakika, which is the main subject of this article, were identified and sorted according to their subjects. During the study first identified the couplets that contained verbal verses of the Qur'an, then given the original text with Turkish translation. Consequently, it was tried to be revealed the connection between the content of the poem and the quoted verse. During the work we attemptet to reveal the all of the verbal quotations mentioned in the poems Hadīkat al-ḥaqīqa.

Anahtar Kelimeler

Hakîm Senâî, Hadīkat al-ḥaqīqa, The Art of Quotation, The Qur, Masnavid Style.

Şiirde Ayet İktibası: Hakîm Senâî Gaznevî’nin Hadîkatü’l-Hakîka Örneği

Öz

Dinî-tasavvufî edebiyatın gelişmesinde ve şekillenmesi Hakîm Senâî-yi Gaznevî’nin (ö. 525/1131 [?]) Hadîkatü’l-hakîka ve şerî’atü’t-tarîka isimli eseri önemli bir yere sahiptir. Hakîm Senâî eserinde manayı derinleştirmek, anlamı kuvvetlendirmek, konuyu pekiştirmek ve söze güzellik katmak için edebiyatta iktibas sanatından yararlanarak Kur’ân-ı Kerîm’den ayetlere yer vermiştir. Eserde sıkça Kur’ân-ı Kerîm’den lafzî ve manevî iktibaslar yapılmıştır. Hadîkatü’l-hakîka’da hadis, kelâm-ı kibâr, atasözleri ve kısa hikâyelerden bölümlerin yanında ayetlerden lafzî ve manevî iktibaslar yapılmıştır. Mesnevî tarzında 10.000 beyitten oluşan Hadîkatü’l-hakîka’daki şiirlerde ayetlere baş vurulmuş olması eserin ana kaynağının Kur’ân-ı Kerim olduğuna delil kabul edilebilir. Kur’ân-ı Kerim’den bir ayetin tam metni aktarılmış ise tam iktibas (iktibâs-ı tâm), ayetin bir kısmın aktarılmış ise nakıs iktibas (iktibâs-ı nâkıs) denildiği gibi bir ayetin lafzı alıntılanmış ise iktibas-ı lafzî, bir ayetin manasına gönderme yapılmış ise iktibas-ı manevî denilmiştir. Hadîkatü’l-hakîka’daki uygulanan bu usül daha sonra kaleme alınan manzum ve mensur edebî eserlerde de devam etmiştir. Hadika’daki konuların doğru bir şekilde anlaşılabilmesi için şiirlerde iktibas edilen ayetlerin tespit edilmesi önem arzettiği için biz de bu makalede eserde geçen Kur’an-ı Kerîm’den yapılan iktibasları tespit ederek değerlendirmeye çalıştık. Eserde geçen ayetlerin iktibasları tüm yönleriyle çalışmaya mevzu edilmesi bir makale boyutunu aşacağı için de bu çalışmayı Hadikatü’l-hakîka’daki ayetlerin lafzî iktibasları ile sınırlandırdık. Makalede önce edebiyatta iktibas kısaca ele alındıktan sonra Hakîm Senâî’nin hayatı ve eserleri verildi. Daha sonra da makalenin asıl konusu olan Hadîkatü’l-hakîka’da ayetlerden yapılan lafzî iktibaslar tespit edilerek konularına göre tasnifi yapıldı. Çalışma boyunca da önce içinde ayet geçen beyitler tespit edilerek orijinal metni ile Türkçe tercümesi verildi. Akabinde ilgili ayetin Arapçası ve meâli takdim edildi. Böylece beytin muhtevası ile iktibas edilen ayet arasında bağlantı ortaya konmaya çalışıldı. Eserde geçen ayetlerin lafzî iktibaslarınının tamamı tespit edilerek müellifin şiirlerindeki ayet iktibasları ortaya konmaya çalışıldı.

Anahtar Kelimeler

Hakîm Senâî, Hadîkatü’l-Hakîka, İktibas Sanatı, Ayet, Mesnevî.

Etik Beyan

Eserin Yetkilendirilmiş Yazarı olarak, JAD'ın bölümündeki tüm koşulları kabul ettiğimi ve sunduğum çalışmanın etik kurallara uygun olarak hazırlandığını, yayımlanacak yazıda editöryal düzeltme yapma hakkının JAD'e devredildiğini tasdik ederim.

Teşekkür

Dikkate aldığınız için şimdiden teşekkür ediyorum.

Kaynakça

• Abbâsî Gücrâtî, Abdullatîf. Şerh-i Hadîka-yi Senâî Mevsûm be-Letâifü’l-Hadâik. Kom: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Kom, 1398.
• Ahmed, Nazir. Mekâtîb-ı Senâî. Kabil: Neşerât-ı Puhanzai Edebiyat ve Ulûm-ı Beşerî, 1356.
• Azim, Dâvud ve Cafer, Şirin. “Senâî, Şiir ve İrfân”. Fasl-Nâme-yi Tahassusî Edyân ve Irfân 7/26 (1389), 111-119.
• Beşir, Ali Esgar. Seyrî der-Mülk-i Senâî. Kabil: İntişârât-ı Bayhakî, 1356.
• Coşkun, Menderes. Sözün Büyüsü Edebî Sanatlar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2007.
• Daniş Pujûh, Manûçihr. Güzide-yi Hadîḳa-yi Senâî Gaznevî. Tahran: Şirket-i İntişarat-ı İlmî-Ferhengî, 1375.
• Dehkân, Ali. “Şivehâ-yi Terbiyet Ber-Pâye-yi Usûl-i İrfânî der- Hadîkatü’l-hakîka-yı Senâî”. Püzûhiş-Name-yi Edebiyat-i Talimî 11/ 44 (1398), 55-86.
• Erçavuş, Deniz. Senâî-Yi Gaznevî’nin Gazellerinin Tasavvufi Açıdan İncelenmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Durmuş, İsmail. “İktibas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/52. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Erçavuş, Deniz. “Senâî-yi Gaznevî’nin Gazellerindeki Geçen Âyet ve Hadisler”. Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi 3/7 (2020), 15 – 36.
• Fayda, Mustafa vd., “Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/406-455. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Futuhî, Mahmut vd. Şûrîde-yi Der-Gazne. Tahran: İntişârât-ı Sohen, 1385.
• Gaznevî, Ebü’l-Mecd Hakîm Mecdûd b. Âdem Senâî-yi. Hadîkatü’l-Hakîka ve Şerî’atü’t-Tarîka haz. Muderris Rezevî. Tahran: Dânişgâh-ı Tahran, 1368.
• Hümâyî, Celalüddîn. Funûn-ı Belâgat ve Sanaât-ı Edebî. Tahran: Âhûrâ, 1389.
• Hümâyûn, Server. Hakîm Senâî Gaznevî ve Cihân-bîni-yi O. Kabil: İnitişarât-ı Bayhaḳî, 1389.
• Hüseynî, Meryem. Şerh-i Hadîkatü’l-hakîka-yi Senâî. Tahran: Danişgâh-ı El-Zahrâ, 1388.
• İnal Savi, Saime. “Senâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/502-503. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Kaban, Nurdan. “Senâî-yi Gaznevî’nin Hadîkatü’l-hakîka’sının Bölümleri”. Doğu Esintileri 15 (Temmuz: 2021), 201-241.
• Kâkerş, Ferhad. “Tasir-i Endîşe-hâyi Kelâmî Gazzâlî Ber-ârâ-yi Senâî”. Fasl-Nâme-yi Edebiyat-ı İrfânî ve Estûre-Şinâhtî 5/14 (Bahar 1388), 129-151.
• Keleş, Reyhan. Divan Şiirinde Lafzî Âyet ve Hadis İktibasları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Kerimî, Emir Bânu. Hadîka-yi Hakîm Senâî-yi Gaznavî. Tahran: İntişârât-i Zavvâr, 1376.
• Kırlangıç, Hicabi. “Mevlâna’da Senâî Etkileri”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 9/28 (2009), 7-32.
• Kur’ân-ı Kerîm Yeni Meâli, çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Nalçacıgil Çopur, Emel. "İktibas Sanatı ve Mazmûn". Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi /10 (Nisan 2019), 165- 179.
• Öngören, Reşat. “Tasavvuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/119. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Öztürk, Mürsel. “Hadîkatü’l-hakîka”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Istanbul: 15/20. TDV Yayınları, 1997.
• Pala, İskender. Asiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınlar, 2018.
• Rezevî, Muderris. Mesnevî-hâ-yi Hakîm Senâî. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, 1348.
• Safâ, Zabihullah. Târîh-i Edebiyyât der Îrân, 2 cilt. Tahran: İnitşârât-ı Firdevs, 1369.
• Seylâvî, Muhammed. “Ber-resî Mezâmîn ve Eb’âd-i İrfânî der- Hadîka ve Mantıku’t-tayr”. Pujûhişgâh-ı ulûm-i İnsânî ve Mutalaât-ı Ferhengî 171-172.
• Topaloğlu, Bekir. “Kıyamet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/516. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Tuğyânî Esfercânî, İshak. Şerh-i Müşkilât-i Hadîka. İsfahan: Danişgâh-ı İsfahan, 1382.
• Uludağ, Süleyman. “Âl-i Abâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/306-307. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Uludağ, Süleyman. “Tevhid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/21. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yıdız. Alim. Türk İslam Edebiyatı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
• Yıldırım, Nimet. Fars Edebiyatında Kaynaklar. Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 2012.
• Yılmaz, Kâmil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Zerḳânî, Seyid Mehdi. Ufukha-yı Şiir ve Endişeha-yi Senâî-yi Gaznevî. Tahran: Neşr-i Rûzgâr, 1378.
• Zerrînkûb, Abdul Hüseyin. Costucû der Tasavvuf-i Îrân. Tahran: Müessese-yi İntişârât-ı Emîr-i Kebîr, 1379.
• Zerrrînkûb, Abdul Hüseyin. Tasavvuf-ı İranî der-Menzer-i Tarihî-yi-ân. Tahran: İntişârât-ı Sohen, 1383.
• http://lugatim.com Erişim Tarihi (23.10. 2023).