Cumhuriyet Döneminde Toplumsal Değişim ve Din: Etkileşimler ve Dönüşümler

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 252 - 273, 15.12.2024

Abdil Akduman , Yılmaz Arı

https://doi.org/10.46595/jad.1575005

Öz

Toplumsal değişim ve din, sosyal bilimlerin temel araştırma alanlarından biridir. Bu makale, bu iki kavramı Cumhuriyet Dönemi bağlamında incelemektedir. Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte, Türkiye’de yeni bir toplum inşa etme çabaları ön plana çıkmıştır. Cumhuriyet öncesi dönemde din, toplumun ve yönetimin merkezinde yer alırken, Cumhuriyet’in laikliği benimsemesiyle birlikte dinin etkisi önemli ölçüde azalmıştır. Bu değişim, devlet politikaları aracılığıyla gerçekleştirilmiştir. Çalışma, Cumhuriyet’in ilanından 1982 Anayasası’nın kabulüne kadar olan dönemi kapsamaktadır ve bu süreçteki siyasi, dini ve sosyal değişimleri bütüncül bir yaklaşımla ele almaktadır. Laikliğin ilanı, eğitimde birlik sağlama, tekke ve zaviyelerin kapatılması, medeni kanunlarda yapılan reformlar ve kılık kıyafet düzenlemeleri gibi değişiklikler, toplumun yapısını önemli ölçüde etkilemiştir. Özellikle Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kurulması ve bu kurumun günümüze kadar devam eden varlığı, her dönem tartışma konusu olmuştur. Bu çalışmanın odak noktalarından biri, bu başkanlığın devletin laik düzen içerisinde niçin kurulduğu ve toplumda hangi fonksiyonları yerine getirdiği sorusudur. Ayrıca, 1961 ve 1982 yıllarında çıkarılan anayasalar arasındaki değişimler de ele alınmış, bu süre zarfında toplumda meydana gelen dönüşümler detaylandırılmıştır. Nitel araştırma yöntemlerinden biri olan doküman analizi tekniği ile gerçekleştirilen bu çalışma, Cumhuriyet dönemi üzerine çok yönlü araştırmalara kaynak oluşturmayı ve alana katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Toplumun din ile ilişkisi, laiklik politikaları ve bunların toplumsal etkileri üzerine kapsamlı bir anlayış geliştirmek, bu çalışmanın temel hedefidir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Din, Toplumsal Değişim, Laiklik, Cumhuriyet Dönemi, Diyanet İşleri Başkanlığı, Reformlar.

Etik Beyan

Bu çalışma, tüm etik standartlara uygun olarak gerçekleştirilmiştir. Bu makalede sunulan bilgi ve bulgular, dürüstlük ve şeffaflık ilkelerine uygun olarak yazıya geçirilmiştir. Yazarlar, araştırmanın her aşamasında bilimsel bütünlük ve objektiflikten ödün vermemiştir. Ayrıca, bu çalışmada kullanılan tüm kaynaklara uygun şekilde atıf verilmiştir. Araştırma doküman incelemesine dayalı olduğundan etik kurul onayı gerekmemektedir.

Teşekkür

Bizi her aşamada okumaya, anlamaya ve yazmaya teşvik eden ve kıymetli desteklerini bizden esirgemeyen sayın hocam Doç. Dr. Yılmaz ARI'ya teşekkürü borç bilirim.

Social Change and Religion in the Republican Era: Interactions and Transformations

Öz

Social change and religion are fundamental areas of research in the social sciences. This article examines these two concepts in the context of the Republican Era. With the declaration of the Republic, efforts to construct a new society in Turkey came to the forefront. In the pre-Republican period, religion was at the center of society and governance, while the embrace of secularism by the Republic significantly diminished the influence of religion. This transformation was largely carried out through state policies. The study focuses on the period from the declaration of the Republic to the adoption of the 1982 Constitution, analyzing the political, religious, and social changes that occurred during this time in a holistic manner. The proclamation of secularism, the establishment of unity in education, the closure of dervish lodges and monasteries, reforms in civil law, and regulations in dress codes are among the changes that significantly impacted the social structure. In particular, the establishment of the Presidency of Religious Affairs and its ongoing presence has been a topic of debate in every era. This study seeks to address questions such as why this presidency was established in contradiction to the state’s secular framework and what functions it serves in society. Additionally, changes between the 1961 and 1982 constitutions are examined, detailing the transformations that occurred in society during this period. Conducted through qualitative research methods, specifically document analysis, this study aims to provide a resource for multifaceted research on the Republican Era and contribute to the field. Developing a comprehensive understanding of the relationship between society and religion, secularism policies, and their social effects is the core objective of this work.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Religion, Social Change, Secularism, Republican Era, Presidency of Religious Affairs, Reforms

Kaynakça

• Abuzar, C., “Dinin Toplumsal Yaşam Üzerindeki Etkisi”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/26 (2011): 143-153.
• Acun, F., “Osmanlı’nın Torunları Cumhuriyet’in Çocukları: Osmanlıdan Cumhuriyet’e Değişme ve Süreklilik”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 15 (2007): 39-63.
• Ahmad, F., Modern Türkiye’nin Oluşumu, çev. Y. Alogan, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2016.
• Akay, H., “Askeri Darbeleri Mümkün Kılan Sebepler: Türkiye İncelenmesi”, Pearson Journal 7/21 (2022): 67-84.
• Akgeyik, T., “Değişim Yönetimi: İnsan Kaynakları Yönetiminin Yeni Görev Alanı”, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları 40 (2013): 104-122.
• Akgül, M., Türkiye'de Din ve Değişim: Bir Erol Güngör Çözümlemesi, İstanbul: Ötüken Yay., 2002.
• Alkın, M. C., “Liderlik Özellik ve Davranışlarının Belirlenmesi ve Konuyla İlgili Olarak Yapılan Bir Araştırma”, Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Alptekin, G., “Koalisyon ve Tek Parti Hükümetlerinin Sürdürülebilir Siyaset Açısından Karşılaştırılması: 1950- 2015 Arası Parti ve Seçim Sistemleri Etkileşimi”, Journal of Applied & Theoretical Social Sciences 3/4 (2021): 410-439.
• Arı, Y., Değişim Sürecinde Alevîlikte Dini Otorite: Adıyaman Dedeleri Örneği, Ankara: Berikan Yayınları, 2020.
• Arı, Y., “Toplumsal Değişim ve Din”, Asya Studies 5/16 (2021): 131-142. https://doi.org/10.31455/asya.958362
• Arı, Y., Social Change and Religion, çev. Faris Hocaoğlu, Uluslararası Dorlion Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (DASAD) 2/1 (2024): 76-95. https://doi.org/10.5281/zenodo.11491788
• Arı, Yılmaz, “A Crime against Humanity and the Tragedy of Genocide: An Evaluation That Israel Should Be Sued for State Terrorism against Palestinians”, çev. Mustafa Turan, Uluslararası Dorlion Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (DASAD) 1/2 (2023): 445-465. https://doi.org/10.5281/zenodo.10429568
• Arı, Yılmaz, “Bir İnsanlık Suçu ve Soykırım Trajedisi: İsrail’in Filistinlilere Uyguladığı Devlet Terörü Nedeniyle Yargılanması Gerektiğine Dair Bir Değerlendirme”, Darulhadis İslami Araştırmalar Dergisi 5 (2023): 22-44. https://doi.org/10.61216/darulhadisdergisi.1392165
• Arı, Yılmaz, “Gölgede Kalan Yıkım: İsrail’in Devlet Destekli Terörü ve Soykırım Trajedisi Tarihi”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2024): 639-665. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1491769
• Arslan, A., “Çok Partili Döneme Geçişten 27 Mayıs’a Türkiye’de Siyaset ve Üniversite”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 2 (2002): 41-83.
• Arslan, A., “Türk Dünyasında Toplumsal Değişme ve Modernleşmenin Tarihsel-Toplumsal Temelleri: Bir Örnek Model Olarak Türkiye”, erişim 08 Aralık 2023, https://www.ajindex.com/dosyalar/makale/acarindex- 1423868395.pdf.
• Arslantaş, H. A., “Sosyal Değişme, Kentleşme ve Kentlileşmenin Din Üzerine Etkileri”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2008): 171-198.
• Aşlamacı, İ., “Türkiye'nin İslam Eğitim Modeli: İmam-Hatip Okulları ve Temel Özellikleri”, Electronic Turkish Studies 9/5 (2014): 265-278.
• Aydın, M., Değişim Sosyolojisi, İstanbul: Açılım Yayınları, 2015.
• Aydoğdu, H., “Herakleitos ve Whitehead’ın Ontolojilerinde Dinamik ve Organik Bir Bütün Olarak ‘Sınırsız Evren’”, Kaygı: Bursa Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi 31 (2018): 217-238.
• Baltacı, A., “Deizm, Din ve Toplumsal Değişme İlişkisi: Kuramsal Bir Analiz”, Akademik-Us 5/2 (2022): 1-23.
• Bilecik, S., “Ziyaüddin Sardar’ın Postnormal Zamanlar Teorisi Çerçevesinde Toplumsal Değişim Sürecinde Din Eğitimi Üzerine Bir Değerlendirme”, Amasya İlahiyat Dergisi 13 (2019): 297-322.
• Bilgin, B., “Türkiye'de Din ve Laiklik”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42/1 (2001): 41-58.
• Ceylan, T., “Toplumsal Sistem Analizinde Toplumsal Statü ve Rol”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15/1 (2011): 89-104.
• Coşkun, A., Sosyal Değişme, Kadın ve Din, İstanbul: Rağbet Yay., 2011.
• Coşkun, M., “Süreklilik ve Kopuş Teorileri Bağlamında Türkiye’de Eski ve Yeni Toplumsal Hareketler”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 61/1 (2006): 67-102.
• Çakır, S., “Geleneksel Türk Kültüründe Göç ve Toplumsal Değişme”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 24 (2011): 129-142.
• Çelebi, Ş. G., “Türk Modernleşmesinde Modernlik Algısı ve İdeolojik Yansımaları”, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2017.
• Çelik, M., “Cevdet Said’de Toplumsal Değişim ve Şiddet İlişkisi”, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Demirer, Y., “Modernleşen Türkiye’de Din”, 1920’den Günümüze Türkiye’de Toplumsal Yapı ve Değişim, 273, Ankara: Phoenix, 2012.
• Doğan, K., “Cumhuriyet Dönemi Kimlik İnşası”, Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• Dworkin, R. M., “Siyasal Anayasanın Ahlaki Temelleri”, Anayasa Yargısı 27/1 (2011): 27-39.
• Ekiz, U. A., “Etno-sembolist Yaklaşım Bağlamında Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Milliyetçiliği (1923-1938)”, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Eraslan, C., “Türk İnkılabında Yöntem ve Anlayış”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 2 (2002): 129-162.
• Ercüment, A., “Cumhuriyet Türkiye’sinin Kuruluş Sürecinde Ulus-devlet – Din İlişkileri (1920-1937)”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• Erkal, M., “Sosyal Değişme ve Sosyal Gelişmeye Çağdaş Bir Yaklaşım”, Journal of Social Policy Conferences 31 (1982): 297-328.
• Ermiş, A., Türkiye’de Toplumsal Değişimi Açıklama Kuramları ve Din, Sosyolojik Açıdan Din ve Toplumsal Değişme, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2021.
• Eroğlan, F., “Dini Bir Fenomen Olarak Kutsalın Bir Araya Getirici Özelliği”, Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2017): 155-172.
• Ertan, T. F., “Türkiye Cumhuriyeti Anayasalarında Laiklik”, Atatürk Yolu Dergisi 10/39 (2007): 409-423.
• Gezen, B., “Dönemin Tanıklarının Anılarında 12 Mart 1971 Muhtırası”, Yüksek Lisans Tezi, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Gişi, E., “Laiklik Kavramının Kronolojik Evrimi”, The Journal of Europe-Middle East Social Science Studies 1/1 (2015): 1-13.
• Göksu, V., “Siyasal Kimlikler ve Merkez-Çevre Dikotomisi Bağlamında Türkiye’de Merkez Sağ ve Merkez Sol”, Akademik İncelemeler Dergisi 8/2 (2013): 69-93.
• Güzel, S., “Cumhuriyet Dönemi Toplumsal Dinamikler”, Belgi Dergisi 7 (2014): 845-854.
• Hizmetli, S., “İslam ve Değişim”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37/1 (1997): 87-99.
• Kara, H., “Tek Parti Dönemi Din Politikası (1923-1946)”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9/19 (2017): 111-136.
• Karakaş, B., Biz Her Şeyiz: Diyanet'in İşleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.
• Kesikoğlu, S., “Herakleitos Felsefesinde Değişimin Olası Sınırları Üzerine Bir İnceleme”, Felsefi Düşün- Academic Journal of Philosophy 13 (2019): 155-183.
• Keskin Korumaz, E., “Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınlarında Kadınlık ve Erkeklik İnşası”, İstanbul Üniversitesi Kadın Araştırmaları Dergisi 21 (2021): 71-92. https://doi.org/10.26650/iukad.2020.714525
• Keskin, M., “Din ve Toplum İlişkileri Üzerine Bir Genelleme”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 4/3 (2004): 7-21.
• Kılıç, A., “27 Mayıs 1960 Darbesinin Eğitim Hayatına Etkileri”, Alınteri Sosyal Bilimler Dergisi 4/2 (2020): 89-110. https://doi.org/10.30913/alinterisosbil.800352
• Kılıç, E., “Cumhuriyet’in 100. Yılında Ülkemizde Felsefe Çalışmaları ve Hilmi Ziya Ülken”, Gaziantep University Journal of Social Sciences 22 (2023): 38-54. https://doi.org/10.21547/jss.1358548
• Kişi, E., “Din ve Devlet İlişkilerinde Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı ve Rus Ortodoks Kilisesi Karşılaştırması”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 6/11 (2021): 46-65.
• Koçal, A., “Bir Hegemonya Aracı Olarak Sekülerleş(tir)me: Tarihsel Bir Perspektiften Türkiye’de Laikliğin Politik Ekonomisi”, Akademik İncelemeler Dergisi 7/2 (2012): 107-139.
• Kongar, E., 21. Yüzyılda Türkiye, İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000.
• Kuray, A., “İslâmiyetin Yayılışı Sürecinde Heyetler”, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Kurşuncu, T. ve Akbal, İ., “Cumhuriyet Döneminde Lâiklik ve Lâiklik Uygulamaları ile Bunların Sekülerizmle İlişkisi”, Selçuk Üniversitesi Beyşehir Ali Akkanat Meslek Yüksekokulu Academy Global Conferences & Journals (2023): 1575-1593.
• Kurtdaş, M. Ç., “Osmanlı Modernleşme Sürecinde Aydınlar ve Bürokrasinin Rolü”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 29/1 (2019): 399-411.
• Küçük, A., “Türkiye’de Sosyal ve Siyasal Değişim: 1980 ve Sonrası”, Econharran 3/4 (2019): 20-45.
• Küçükcan, T., “Modernleşme ve Sekülerleşme Kuramları Bağlamında Din, Toplumsal Değişme ve İslâm Dünyası”, İslam Araştırmaları Dergisi 13 (2005): 109-128.
• Küçükcan, T., Din ve Devlet İlişkileri, Din Sosyolojisi, Anadolu Üniversitesi, 2019.
• Martikainen, T., “Din, Göçmenler ve Entegrasyon”, çev. N. Özmen, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (2010): 263-276.
• Okumuş, E., Din Sosyolojisi, Konya: Palet Yayınları, 2013.
• Okumuş, E., “İslâm, Müslümanlar ve Toplumsal Değişim”, Tevilat 1/1 (2020): 61-95. https://doi.org/10.5281/ZENODO.4414809
• Onay, A., “Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Camilerin Finansmanı”, Değerler Eğitimi Dergisi 7/18 (2009): 43-80.
• Ortaylı, İ., İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: Timaş Yayınları, 2008.
• Ortaylı, İ., Türkiye’nin Yakın Tarihi, İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
• Öz, Ş., Siyer Yıllığı I, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Özbolat, A., “Postmodern Dünyada Din: Yaygınlaşan Dinsellik, Yüzeyselleşen Dindarlık”, Journal of Islamic Research 28/3 (2017): 265-278.
• Özel, A., “Yönetici Peygamber Olarak Hz. Muhammed”, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 20 (2006): 1- 44.
• Özkul, F., “Anayasalarımızda Laiklik İlkesi”, Ankara Barosu Dergisi 4 (2014): 271-310.
• Perşembe, E., “Toplumsal Değişme ve Din İlişkileri Üzerine”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/5 (1991): 171-180.
• Sadıkoğlu, Z. Z., “Toplumsal Eylem ve Değişme: Talcott Parsons’ın Düşüncesi Üzerinden Bir Okuma”, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi 24/3 (2021): 1-28. https://doi.org/10.18490/sosars.1014197
• Sambur, B., “Türkiye’de Din Özgürlüğü, Laisizm ve Resmi İdeoloji”, Liberal Düşünce Dergisi 55 (2009): 41-59.
• Saraç, İ., “Atatürkçü Düşünce Sisteminde Milliyetçilik İlkesi ve Devlet Yönetiminde Tam Bağımsızlık Anlayışının Esasları”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2006.
• Sezal, İ., Sosyoloji, İstanbul: Beta Yayınevi, 2015.
• Sinanoğlu, A. F., “Toplumsal Değişim ve Din”, Hikmet Yurdu 2 (2008): 23-29.
• Şen, Z., “Türk Çağdaşlaşma Hareketinde (Cumhuriyet Döneminde) Gerçekleştirilen Atılımlar”, ABMYO 45 (2017): 147-163.
• Şevkli, S., “Resmi Söylemden Kültürel Kimliğe Türkiye’de Seküler Milliyetçilik”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Toprak, H., “Türkiye Cumhuriyeti’nde Dinî Kurumsallaşma: Diyanet İşleri Başkanlığının Kuruluşu”, Muhafazakar Düşünce Dergisi 51 (2018): 217-233.
• Türkkahraman, M. ve Tutar, H., “Sosyal Değişme, Bütünleşme ve Çözülme Bağlamında Toplumda Farklı Kültür ve Anlayışların Yeri ve Önemi”, Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi 1/1 (2009): 1-16.
• Uslu, Ş., “Laiklik–Din İlişkisi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/16 (2003): 235-250.
• Uzunoğlu, A., “Diyanet Vakfı (Türkiye Diyanet Vakfı)”, TDV İslâm Ansiklopedisi 9 (1994): 460-464.
• Yanardağ, A., “Tevhid-i Tedrisat Kanunu Uygulamasında Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Rolü”, Atatürk Yolu Dergisi 13/49 (2012): 241-265.
• Yavuz, M. H., Modernleşen Müslümanlar: Nurcular, Nakşiler, Milli Görüş ve Ak Parti, İstanbul: Kitap Yayinevi Ltd., 2005.
• Yıldız, M., “Türk Dış Politikası’nda Sivil Toplum Kuruluşlarının Rolü: Türkiye Diyanet Vakfı Örneği”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2021.
• Yılmaz, H., “Sosyal Değişme Sürecinde Alevilik (Ankara Örneği)”, Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• Yüksek, D. A. ve Ayan, D. E., “Sosyal Sermaye ve Ergen Suçluluğu: Bağcılar”, Gaziantep University Journal of Social Sciences 8/24 (2019): 824-854.