Identification of Areas Susceptible to Avalanche Formation in Bitlis Stream Basin with Geographical Information Systems

Yıl 2024, , 37 - 53, 15.04.2024

Mustafa Recep İrcan , Neşe Duman

https://doi.org/10.46453/jader.1384155

Öz

Anahtar Kelimeler

Bitlis Stream Basin, Geographic Information Systems, Avalanche Susceptibility Analysis

Bitlis Çayı Havzası’nda Çığ Oluşumuna Duyarlı Alanların Coğrafi Bilgi Sistemleri ile Tespit Edilmesi

Öz

Çığ, eğimli ve bitki örtüsünden yoksun arazilerde biriken kar tabakasının iç ve dış etkilere bağlı olarak bir yüzey boyunca kayması olarak tanımlanmaktadır. Türkiye’de yaşanan çığ olaylarının büyük bir kısmı, yüksek ve eğimli arazilerinin yer aldığı, ülkenin doğu ve kuzeydoğu kesimlerinde etkili olmaktadır. Bu çalışmada Van Gölü Havzası’nın güneybatısında yer alan Bitlis Çayı Havzası’nın çığ duyarlılık durumunun tespit edilmesi amaçlanmıştır. Havzası’nın çığ duyarlılık durumu, arazi gözlemleri, uydu görüntüleri ve Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) tabanında uygulanan analizlerle yorumlanıp açıklanmaya çalışılmıştır. CBS tabanlı analizde ArcGIS for Desktop 10.x yazılımı kullanılmıştır. İlgili yazılımda yükselti, bakı, eğim, yamaç şekli (eğriselliği) ve arazi kullanımı gibi bir takım coğrafi parametreler ağırlıklı çakıştırma (Weighted Overlay) aracı kullanılarak analiz edilmiştir. Elde edilen bulgulara göre havzanın %47’si orta; %34,1’i düşük; %18,2’si yüksek; %0,6’sı çok yüksek; %0,1’i çok düşük çığ duyarlılığına sahiptir. Havzada çığ duyarlılığının düşük olduğu alanlar Baykan ilçe merkezi ve güneyindeki eğimin ve yükselti değerlerinin düşük olduğu alanları oluştururken, duyarlılığın yüksek olduğu alanlar Bitlis İlçe merkezi ve çevresindeki alanlar ile Baykan ilçe merkezine kadar olan yüksek ve eğimli alanları oluşturmaktadır. Yapılan analiz ve gözlemler sonucunda havzada çığa duyarlı birçok alanın varlığı tespit edilmiştir. Bu konuda yapılacak en önemli adım havzada risk odaklı stratejiler benimsenerek yaşanan/yaşanacak doğa olayının afet boyutuna dönüşmesine engel olmaktır. Risk odaklı benimsenecek koruyucu tedbirler ve planlamalar sahanın çığ gibi çeşitli doğa olaylarından etkilenme riskini en aza indirecektir.

Anahtar Kelimeler

Bitlis Çayı Havzası, Coğrafi Bilgi Sistemleri, Çığ Duyarlılık Analizi

Kaynakça

• Adikari, Y., & Yoshitani, J. (2009). Global Trends İn Water-Related Disasters: An İnsight For Policymakers. World Water Assessment Programme Side Publication Series, Insights. The United Nations, UNESCO. International Centre for Water Hazard and Risk Management (ICHARM).
• AFAD (2015a). Bütünleşik Tehlike Haritalarının Hazırlanması Çığ Temel Kılavuz, T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, Ankara.
• AFAD (2015b). Bütünleşik Tehlike Haritalarının Hazırlanması Çığ Pratik Kılavuz, T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, Ankara.
• AFAD, (2018). Türkiye’de Afet Yönetimi ve Doğa Kaynaklı Afet İstatistikleri T.C. İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı, Ankara.
• Akköprü, E. (2005). Çatak (Van) - Görentaş Arasının Fiziki Coğrafyası (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Akköprü, E. (2011). Van Gölü’nün Güneybatı Kısmında Jeomorfolojik Araştırmalar (Tatvan-Göllü), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• ASF, (2023). 11.02.2023 tarihinde https://search.asf.alaska.edu/#/?dataset=ALOS adresinden alındı.
• Atalay, İ. (1992), Türkiye Coğrafyası, İzmir: Ege Üniversitesi Basım Evi.
• Avcı, A., & Yüksel, A. (2016). Büyükçay Havzası’nın (Elazığ) erozyon risk haritasının hazırlanması. Kastamonu Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 16 (2), 319-335.
• Avşin, N., & Çakı, D. T. (2021) Çatak - Bahçesaray (Van) Karayolu Üzerindeki Çığa Duyarlı Alanların Belirlenmesi, Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (7), 30-47. doi: 10.46453/jader.911574
• Aydın, A., & Eker, R. (2014b). Topografik Parametreler Kullanılarak Potansiyel Çığ Başlama Bölgelerinin CBS Tabanlı Olarak Belirlenmesi. II. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 426–435.
• Cürebal, İ. & Ekinci, D. (2006) Kızılkeçili Deresi Havzasında CBS Tabanlı RUSLE (3D) Yöntemiyle Erozyon Analizi, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı: 47, 115–130.
• Cürebal, İ., Efe, R., Özdemir, H., Soykan, A. & Sönmez, S. (2016). GIS-Based Approach For Flood Analysis: Case Study Of Keçidere Flash Flood Event (Turkey). Geocarto International, 31(4), 355–366.
• Copernicus, (2023). 11.02.2023 tarihinde https://land.copernicus.eu/pan-european/corineland-cover/clc2018?tab=download adresinden alındı.
• Covasnianu, A., Grigoraş, I. R, State, L. E., Balin, D., Hogaş, S. & Balin, I. (2011). Mapping Snow Avalanche Risk Using GIS Technique And 3D Modeling. Case StudyCeahlau National Park. Rom. Journ. Phys., 3-4, 476- 483. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1884082.
• Duman, N. & İrcan, M. R. (2022a). Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Tabanında Çankırı Merkez İlçesinin Erozyon Risk Analizi. Coğrafi Bilimler Dergisi/ Turkish Journal of Geographical Sciences, 20 (1), 220-245, doi: 10.33688/aucbd.1074770.
• Duman, N. & İrcan, M. R. (2022b). Coğrafi Bilgi Sistemleri Tabanlı Çankırı Merkez İlçesinin Taşkın Duyarlılık Analizi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi (JADER), (9), 50-66. DOI: 10.46453/jader.1165963
• Elmastaş, N., & Özcanlı, M. (2011). Bitlis İlinde Çığ Afet Alanlarının Tespiti ve Çığ Risk Analizi, VI. Ulusal Coğrafya Sempozyumu, Ankara, 303-314.
• Ekinci, D., Akköprü, E., & Döker, M. F. (2010). Erozyon Duyarlılık Haritalarının Oluşturulmasında Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Teknolojilerinin Kullanımı. III. Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Sempozyum, Gebze-Kocaeli, Türkiye.
• Fredston, J., & Fesler, D. (1999). Snow Sense: A Guide to Evaluating Snow Avalanche Hazard, Alaska Mountain Safety Center, Anchorage, AK.
• Ghinoi, A., & Chung, C. J. (2005). STARTER: A Statistical GISBased Model for The Prediction of Snow Avalanche Susceptibility Using Terrrain Features: Application to Alta Val Badia, Italian Dolomites. Gemorphology, 66, 305- 325. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2004.09.018
• Göl, C. (2005). Çığ Olgusu ve Ormancılık. Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi 1, 49–63. Güney, Y., & Turoğlu, H. (2018). Çok Ölçütlü Karar Analizi ile Erozyon Duyarlılık Çalışmalarında Erozyon Yüzeyleri Envanter Verisinin Kullanımı: Selendi Çayı Havzası Örneği. Coğrafi Bilimler Dergisi, 16 (1), 105-119, https://doi.org/10.1501/Cogbil_0000000193.
• Güney, Y., & Turoğlu, H. (2018). Çok Ölçütlü Karar Analizi ile Erozyon Duyarlılık Çalışmalarında Erozyon Yüzeyleri Envanter Verisinin Kullanımı: Selendi Çayı Havzası Örneği. Coğrafi Bilimler Dergisi, 16 (1), 105-119, https://doi.org/10.1501/Cogbil_0000000193
• Hemetsberger, M., Klinger, G., Niederer, S., & Benedikt, J. (2002). “Risk assessment of avalanches—a fuzzy GIS application,” in Proceedings of the 5th International FLINS Conference Computational Intelligent Systems for Applied Research, D. Ruan, P. D'hondt, and E. E. Kerre, Eds., pp. 397402, World Scientific, Singapore, Republic of Singapore.
• Ilgar, R. (2022). Doğal Afetler ve Afet Yönetimi (EMDAT Kriterlerine Göre). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Işık, F., Bahadır, M. & Zeybek, H. İ. (2019a). Doğankent (Harşit) Çayı Havzası’nın Yukarı ve Orta Kesimlerinde Arazi Uygulamalı Çığ Duyarlılık Analizi. Jass Studies- The Journal of Academic Social Science Studies, Number: 77, 335-353.
• Işık, F., Bahadır, M., & Uzun, A. (2019b), Karaçam Deresi Havzası’nda Çığa Duyarlı Alanların Belirlenmesi (Trabzon, Türkiye). Doğu Coğrafya Dergisi 24(42), 1-15.
• Işık, F., Bahadır, M., Zeybek, H. İ. & Çağlak, S. (2020). Karadere Çayı Taşkını (Araklı -Trabzon). Mavi Atlas, 8(2): 526-547.
• İrcan, M. R. & Duman, N. (2023). Coğrafi Bilgi Sistemleri Tabanlı Erozyon Duyarlılık Analizi: Karaköprü Örneği. G. Salı & A. Ceylan-Çatalcalı (Ed.) Sosyal & Beşerî Bilimlerde Güncel Araştırmalar – I (s. 53-76) içinde. Gece Kitaplığı.
• Kale, M. M. (2021). Çankırı ilinde kütle hareketlerine duyarlı alanların belirlenmesi. Okan Türkan, Mustafa Murat Kale (Ed.). Çankırı Coğrafya Araştırmaları içinde (1-37). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Kızıloğlu, F. M., Okuroğlu, M., & Örüng, İ. (2006). Kırsal Yerleşimler ve Doğal Afetler. GOÜ. Ziraat Fakültesi Dergisi, 23(2), 53–58.
• Kızılelma, Y., & Karabulut, M. (2014). Mut Havzasında erozyona duyarlı alanların belirlenmesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7 (31), 439-456.
• Kumar, S., Srivastava P. K., & Snehmani, (2016): GIS-based MCDA–AHP modelling for avalanche susceptibility mapping of Nubra valley region, Indian Himalaya, Geocarto International, DOI: 10.1080/10106049.2016.1206626.
• Maggioni, M., & Gruber, U., (2003). The influence of topographic parameters on avalancherelease dimension and frequency. Cold Regions Science and Tecknology, 37, 407-419.
• Marek, B., & Ivan, B. (2009). Spatial modelling of snow avalanche runouts using GIS. Proceedings From Symposium GIS, Ostrava.
• Matpay, B. (2022). Hizan ve Çevresinin (Bitlis) Jeomorfolojisi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Matpay, B., Doğu, A. F., & Seyitoğulları, M. A. (2023) Hizan ve Çevresinde (Bitlis) Çığ Oluşumuna Duyarlı Alanların Belirlenmesi, Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (10), 111-132.
• Mears, A. I. (1992). Snow Avalanche Hazard Analysis for Land-Use Planning and Engineering, Bulletin 49. Colorado Geological Survey, Geological Survey, Dept. of Natural Resources, Denver, Colorado, 54 pp.
• McClung, D., & Schaerer, P. (1993). The Avalanche Handbook. The Mountaineers, 271, Seattle, WA.
• Mutlu, S., Cindioğlu, İ., Kul, A. Ö., & Selçuk, A. S. (2022). Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ve Parametre Puanlama Yöntemi ile Hakkâri İli Çığ Tehlike Haritasının Oluşturulması. Türkiye Coğrafi Bilgi Sistemleri Dergisi, 4(2), 71-78.
• Nagarajan, R., Venkataraman, G., & Snehamani, H. (2014). Rule based classification of potential snow avalanche areas. Natural Resoıurces and Conservation, 2, 11-24.
• Nasery, S. & Kalkan, K. (2021). Snow Avalanche Risk Mapping Using GIS-Based Multi-Criteria Decision Analysis: The Case of Van, Turkey. Arabian Journal of Geosciences, 14(9), 782. https://doi.org/10.1007/s12517-021-07112-4.
• NGU (Geological Survey of Norway) (2010). Method For the Susceptibility Mapping of Snow Avalanches in Norway. Technical Report, 14 p.
• Ocak, F. & Bahadır, M. (2021). Taşkın Bilgi ve Yönetim Sisteminin Oluşturulmasında WEB CBS Teknolojisi Kullanımı: Ordu-Ünye Şehir Selleri Örneği. Mehmet Fatih Döker, Ebru Akköprü (Ed.). Coğrafya Araştırmalarında Coğrafi Bilgi Sistemleri Uygulamaları II (s. 205-221). Ankara: Pegem Akademi.
• Ocak, F., Bahadır, M., Uzun, A. & Şahin, K. (2021). Atakum ilçesi kıyı kuşağının taşkın ve duyarlılık analizi, Samsun/Türkiye. Mehmet Fatih Döker, Ebru Akköprü (Ed.). Coğrafya Araştırmalarında Coğrafi Bilgi Sistemleri Uygulamaları II (s. 273- 292). Ankara: Pegem Akademi.
• Özdemir, H., Akbulak, C., & Özcan, H. (2011). Çokal Barajı (Çanakkale) çökme modeli ve taşkın risk analizi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 8(2), 659-698.
• Özşahin, E. (2015). Coğrafi Bilgi Sistemleri Yardımıyla Heyelan Duyarlılık Analizi: Ganos Dağı Örneği (Tekirdağ). Harita Teknolojileri Elektronik Dergisi, 7 (1), 47-63. DOI: 10.15659/hartek.15.04.68.
• Perla, R. I., & Martinelli, M. (1976). Avalanche Handbook. U.S. Department Of Agriculture Forest Service. Selçuk, L. (2013). An Avalanche Hazard Model for Bitlis Province, Turkey, Using GIS Based Multicriteria Decision Analysis. Turkish Journal of Earth Sciences, 22, 523-535. https://doi.org/10.3906/vet-1303-36.
• Sunkar, M., & Tonbul, S. (2010). İluh Deresi Havzası’na (Batman) Yönelik Sel ve Taşkın Riski Analizleri, e-Journal of New World Sciences Academy, 5 (4), 255-273.
• Schweizer, J, Bruce Jamieson, J., & Schneebeli M. (2003). Snow Avalanche Formation. Reviews of Geophysics,41(4). https://doi.org/10.1029/2002RG000123.
• Selçuk, L. (2013). An Avalanche Hazard Model for Bitlis Province, Turkey, Using GIS Based Multicriteria Decision Analysis. Turkish Journal of Earth Sciences, 22, 523-535. https://doi.org/10.3906/vet-1303-36.
• Sunkar, M., & Avcı, V. (2016). Şepker Çayı Aşağı Havzası’nın (Adıyaman Batısı) Heyelan Duyarlılık Analizi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26 (2), 13-44. DOI: 10.18069/firatsbed.346901.
• Suk, P., & Klimánek, M. (2011). Creation of the Snoe Avalanche Susceptibility Map of the Krkonose Mountains Using GIS. Acta Universitatis Agriculturae Et Silviculturae Mendelianae Brunensis, 28, 237-246. https://doi.org/10.11118/actaun201159050237.
• Şahin, C. (1991) Türkiye Afetler Coğrafyası, Ankara: Gazi Üniversitesi. No:172, Gazi Eğitim Fakültesi Yayını No:21.
• Şahin, C., & Sipahioğlu, Ş. (2013). Doğal Afetler ve Türkiye. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık.
• Turan-Demirağ, İ., & Uzun, A. (2021) Analitik Hiyerarşik Süreç ve CBS Teknikleri Kullanılarak Çorum Çayı Havzası’nda Toprak Erozyonu Riskinin Modellenmesi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi (6), 41-55 doi: 10.46453/jader.843857.
• Yavaş, Ö. M., Erenbilge, T., Seyfe, N., & Ayhan, A. (2007). Çığlar, Türkiye’deki Etkileri ve Önlemede Kullanılan Yöntemler. Afet İşleri Genel Müdürlüğü, Geçici İskân Dairesi Başkanlığı.