Jeomorfolojik Haritalamanın Tarihçesi ve Türkiye’deki Durum

Yıl 2020, Sayı: 4, 42 - 61, 23.04.2020

İsa Cürebal

Öz

Bu çalışma, jeomorfolojik haritalamanın tarihsel sürecinin ortaya konulması amacıyla hazırlanmıştır. Sonrasında jeomorfolojik haritalamanın Türkiye’deki durumu sorgulanmıştır. Bu amaca ulaşılabilmesi için öncelikle kapsamlı bir literatür taraması yapılmış, konu ile ilgili çalışmalar derlenmiş ve analiz edilmiştir. Jeomorfolojik haritalama ile ilgili ilk örneklerin 20. yüzyılın başlarında üretildiği görülmektedir. Ancak jeomorfolojik haritalama metodolojisi üzerine olan çalışmalar, ilk haritaların üretiminden kabaca 30 yıl sonra kaleme alınmaya başlanmıştır. 1950 – 1980 yılları arasında jeomorfoloji çalışmalarında kullanılabilecek lejantların geliştirilmesine yönelik çabalar yoğunlaşmıştır. Bir yandan farklı ölçeklerde ortak lejant geliştirme çalışmaları sürerken, bir yandan da özellikle Avrupa’da ülke sınırlarını dikkate alan ve yer yer 1:25.000 ölçeğe kadar olan jeomorfolojik haritalamalar tamamlanmıştır. Hatta 1:10.000 gibi daha detaylı jeomorfolojik haritalama ile ilgili işlemlere başlanmıştır. Ülkemizdeki jeomorfolojik haritalama çalışmalarının, yurtdışı çalışmalara göre oldukça yetersiz olduğu görülmektedir. Türkçe literatürde genelde doktora ve yüksek lisans çalışmalarına dayalı jeomorfolojik haritalamalar mevcuttur. Geneli 20. yüzyılın ikinci yarısında yoğunlaşan ve ülkemizin tanınmış jeomorfologlarının doçentlik tezi ve araştırma projeleri ile ürettiği jeomorfoloji çalışmaları oldukça değerlidir. Ancak Erol’un 1:1.000.000 ölçekli olarak hazırlamış olduğu Türkiye Jeomorfoloji Haritası dışında, Türkiye'nin tamamını kapsayan büyük ölçekli bir jeomorfolojik haritalama çalışması henüz yapılmamıştır.

Anahtar Kelimeler

Jeomorfoloji, Jeomorfolojik Haritalama, Jeomorfolojik Haritalamanın Tarihçesi, Türkiye

History of Geomorphological Mapping and Backround of Turkey

Öz

This research aims to put forward the historical evolution of geomorphology mapping, including the case in Turkey. For this aim, a comprehensive bibliographical survey has been carried out where related materials were compiled and finally analyzed. The preliminary samples of geomorphology maps were created at the beginning of the 20th century. However, 30 years had to pass for the first essay on the methods of geomorphology mapping. During the 1950-1980 period, extensive efforts given for the standardization of legends of geomorphology maps. On the one hand, attempts on developing a common legend independent from scale were proceeding; on the other hand, up to 1:25.000 scale geomorphology maps were completed in Europe. In some cases, even 1:10.000 scale high detail geomorphology maps started to be produced. Geomorphology mapping in Turkey seems to be inadequate compared to developed countries. The majority of the geomorphology maps in Turkey are related to Masters and Doctorate studies. There are plenty of valuable geomorphology maps that were created in terms of postdoctoral studies and research projects during the second half of the 20th century by the famous geomorphologists of Turkey. However, except for the 1:1.000.000 scale Geomorphology map of Turkey prepared by Erol, no other extensive geomorphology has been accomplished yet to cover overall Turkey.

Anahtar Kelimeler

Geomorphology, Geomorphological Mapping, History of Geomorphological Mapping, Turkey

Kaynakça

• Annaheim, H. (1956) Jeomorfolojik Haritalama Konusunda (Almanca), Petermanns Geographische Mitteilungen 100: 315-319
• Ardel, A. (1943) Trabzon ve Civarının Morfolojisi Üzerine Gözlemler, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı 1: 71-85.
• Atalay, İ. (1987) Türkiye Jeomorfolojisine Giriş, Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir
• Atalay, İ. (2017) Türkiye Jeomorfolojisi, Meta Yayınları, İzmir
• Bashenina N.W., Leontiev O.K., Simonov J.G., Vyskrebentseva V.S., Zarutskaya I.P. (1960) Sovyetler Birliği 1:25.000 – 1:50.000 Ölçekli Jeomorfoloji Haritasının Lejantı (Rusça), Moskva
• Bashenina, N.V., Gellert, J., Joly, F., Klimaszewski, M., & Scholz, E. (1968) Project of the Unified Key to the Detailed Geomorphological Map of the World. Folia Geographica (Krakow, Polska Akademia Nauk). Series Geographica-Physica Volume II, pp. 11–12. and 18, Legende, Krakow.
• Bilgin, T. (1984) Genel Kartografya II, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul
• Boesch, H. (1945) Morfolojik Haritalar (Almanca), Schweizer Geograph 22, 55-65
• Borisevich, D. (1950) Jeomorfolojik Haritalar için Evrensel Lejant (Rusça), Zemlevedeniye 3: 1-43.
• Bourdiec, F. (1963) 1:20.000 ile 1:25.000 Ölçekli Detaylı Jeomorfolojik Haritaların Lejantı (Fransızca), Publ. C.G.A., Strasbourg, France.
• Chaput, E. (1947) Türkiye’de Jeolojik ve Jeomorfojenik Tetkik Seyahatleri (Çeviren Ali TANOĞLU), İ.Ü Coğrafya Enstitüsü Yay. No: 11, İstanbul.
• Demek, J. (1964) Legend for General Geomorphological Maps on 1:25.000 — 1:50.000, Brno
• Demek, J. (1976) Editor of “Geomorphological Mapping” 1972–1976 (Proceedings of the 11th Meeting, IGU Commission of Geomorphological Survey and Mapping, 23rd International Geographical Congress, Kiev, Ukraine). Studia Geographica 55: 302
• Demek, J. (1982) Geomorphological Mapping: Progress and Problems in: Sharma, H.S. (ed.), Perspectives in Geomorphology, Volume III - Applied Geomorphology. New Delhi, India: Concept Publishing, pp. 21–235.
• Demek, J., Embleton, C., Gellert, J.F. & Verstappen, H.Th. (1972) Manual of Detailed Geomorphological Mapping, Prague, Czechoslovakia: Academia (for the International Geographical Union, Commission on Geomorphological Survey and Mapping). 344. p.
• Erinç, S., Kurter, A., Eroskay, O. & Mater, B. (1985) Batı Anadolu ve Trakya Uygulamalı Jeomorfoloji Haritası: 1:500.000, Ankara, TÜBİTAK TBAGProje No. 593.
• Erol, O. (1982-1992) Türkiye Jeomorfoloji Haritası (1:1.000.000 Ölçekli), MTA Kartografya Servisi, Ankara
• Erol, O. (1993) Ayrıntılı Jeomorfoloji Haritalarının Çizim Yöntemi, İ.Ü. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü, Bülten, Sayı 10: 19-38, İstanbul
• Ertek, T. (2017) Türkiye’de Jeomorfoloji Biliminin Tarihçesi (1915‐2016). Coğrafya Dergisi, (33): 5-19.
• Ertek, T.A., Özdemir, H., Sol, B., Elbaşı, E. (2015) Digitizing and Updating of Applied Geomorphological Map of Western Anatolia and Thrace Using Geographical Information Systems, IGU-Regional Geography Conference, 17-21 August 2015, Moscow State Univ., Moscow, Russia.
• Evans, I.S. (1990) Cartographic Techniques in Geomorphology, in: Goudie, A., Anderson, M., Burt, T., Lewin, J., Richards, K., Whalley, B., Worsley, P. (Eds.), Geomorphological Techniques, 2nd Ed. Routledge, London, pp. 97–108.
• Finkle, Ch. F.J. (1988) The Encyclopedia of Field and General Geology. Van Nostrand Reinhold Company, New York, pp. 1911
• Galon, R. (1962) Instruction to the Detailed Geomorphological Map of the Polish Lowland. Geography and Geomorphology, Department, Polish Academy of Sciences, Torun.
• Gehne, H. (1912) Kendi Gözlemlerimize Dayanan Yeni Bir Yöntem Kullanarak Thale Çevresindeki Bölgenin Jeomorfolojik Haritası (Almanca), Mitteilungen des Sächsisch-thüringischen Vereins für Erdkunde zu Halle a. S., Erdkunde 36: 1-8.
• Gellert, J.F. (1968) Karmaşık Jeomorfolojik Haritalar Sistemi (Almanca), Petermanns Geogr. Mitt. 112 (3): 185-190.
• Gellert, J.F. (1972) The Nature and Aims of Detailed Geomorphological Mapping, in: Demek, J., Embleton, C., Gellert, J.F., and Verstappen, H.T. (eds.), Manual of Detailed Geomorphological Mapping. Prague: Academia, pp. 15–28.
• Gellert, J.F. & Scholz, E. (1960) Demoktatik Almanya Cumhuriyeti’nin Morfojenetik Haritasının İçeriği ve Metodolojisi (Almanca), Geogr. Berich. 14: 1 -19.
• Gellert, J.F. & Scholz, E. (1974) 1:200.000 - 1:500.000 arası Orta Ölçekli Harita Haritalar İçin Uluslararası Birleşik Lejant Üzerine Açıklamalar (Almanca), Stud. Geograf. Brno 41, 3236.
• Gilewska, S. (1967) Different Methods of Showing the Relief on the Detailed Geomorphological Maps. - Z. f. Geom., NF 11: 481-490, Berlin.
• Göbel, P., Leser, H. & Stäblein, G. (1973) Jeomorfolojik Haritalama, 1:25.000 Ölçekli Jeomorfolojik Haritaların Üretimi İçin Yönergeler (Almanca), 1-25, Marburg.
• Görüm, T. (2019) Tectonic, topographic and rock-type influences on large landslides at the northern margin of the Anatolian Plateau, Landslides, 16: 333–346
• Grimm, F., Haase G., Kugler, H., Lauckner, M. & Richter, H. (1964) 1:10.000 Ölçeğinde Bir Jeomorfolojik Temel Haritanın İçeriği ve İşlenmesi İçin Öneri (Almanca), Pet. Mitt., 108: 150-157, Gotha.
• Gullentops, F. (1964) Ayrıntılı Jeomorfolojik Haritalara 3 Örnek (Fransızca), Acta Geographica Lovaniensa, 3: 425 - 488.
• Gustavsson M., Kolstrup E., Seijmonsbergen A.C. (2006) A New Symbol - and – GIS Based Detailed Geomorphological Mapping System: Renewal of A Scientic Discipline for Understanding Landscape Development, Geomorphology, 77, 1-2: 90-111.
• Güner, Y. & Arpat, E. (1972) Jeomorfoloji Haritaları İçin Simgeler, Jeomorfoloji D., Sayı 4: 21-34 Hammond, E.H. (1954) Small-Scale Continental Landform Maps, Annals of the Association of American Geographers, 44: 33-42.
• Hayden, R.S. (1986) Geomorphological Mapping in: Short, N.M. and Blain, R.W., Jr. (eds.), Geomorphology from Space: A Global Overview of Regional Landforms. Washington, DC: NASA, Scientific and Technical Information Branch, pp. 637–656.
• İzbırak, R. (1943) Bayerischerwaldde (Almanya) Jeomorfoloji Araştırmaları, Ankara Üniversitesi, DTCF Dergisi, Cilt 2, S.1, Ankara
• İzbırak, R. (1948) Jeomorfoloji, Ankara Üniversitesi Yayınları, No:12, Bilim Kitapları Serisi 4, Ankara
• İzbırak, R. (1955) Sistematik Jeomorfoloji, Harita Umum Müdürlüğü, Ankara
• İzbırak, R. (1972) Türkiye I, II, Milli Eğitim Basımevi, Öğretmen Kitapları Dizisi, İstanbul.
• Joly, F. (1963) 1:1.000.000 Ölçeğinde Dünyanın Kurak ve Yarı Kurak Ülkelerinin Haritası İçin Jeomorfolojik Bir Haritalama Yöntemi Arayışı (Fransızca). B.S.
• Joly, F. (1966) Detaylı Jeomorfolojik Haritaların Lejantı (Fransızca), CNRS.
• Kakembo A. (1980) Geomorphological Map Design, Central Huerva Valley, Spain, Cartographical Department ITC, Enschede, Holland
• Karabulut, M. (2019) Jeomorfoloji Tarihi 1: Erken Dönem (1669’a Kadar), International Journal of Geography and Geography Education (IGGE), 40: 415-438.
• Klimaszewski, M. (1953) The Problem of The Geomorphological Field Mapping of Poland, Przegląd Geograficzny 25, 16-23.
• Klimaszewski, M. (1956) The Principles of The Geomorphological Survey of Poland. Table of geomorphological forms and signs used in the geomorphological map of Poland, Przegląd Geograficzny 28, Supplement, 32-40.
• Klimaszewski, M. (1961) The Problems of The Geomorphological And Hydrographic Map on The Example of The Upper Silesian Industrial District, in Problems of Applied Geography, Geographical Studies 25: 73-81, Warszawa
• Klimaszewski, M. (1963) Landform List and Signs Used in the Detailed Geomorphological Map, in: Problems of Geomorphological Mapping, Gegraphical Studies 46 (annex).
• Klimaszewski, M. (1982) Detailed Geomorphological Maps, ITC Journal 1982–1983: 265–271.
• Klimaszewski, M. (1990) Thirty Years of Geomorphological Mapping, Geog. Polonica, 58, 11-18.
• Kugler, H. (1964) Büyük Ölçekli Jeomorfolojik Haritalamanın Temeli Olarak Jeomorfolojik Rölyef Analizi (Almanca), Wiss. Veröff. d. Deut. Inst. f. Ldk., NF 21/22: 541-655, Leipzig
• Kugler, H. (1965) Büyük Ölçekli Jeomorfolojik Haritalama İçin Görev, İlkeler ve Metodolojik Yaklaşımlar (Almanca) - Pet. Mitt., 109: 241-257, Gotha/Leipzig.
• Kugler, H. (1968) Farklı Ölçeklerde Jeomorfolojik Haritalar Oluştururken Düzgün Tasarım İlkeleri ve Genelleme Yolları (Almanca), NeefFestschrifl:/ Landschaftsforschung, Pet. Mitt. Erg.-Hefl: 271: 259-279, Gotha.
• Leontyev, A., Mirnova, V. & Scholz, E. (Compilers) (1971) Legend to The International Geomorphological Map of Europe 1:2.500.000, 5th version. Brno, Czechoslovakia: Czechoslovak Academy of Sciences, Inst. of Geography. 30. p.
• Leser, H. (1974) 1945'ten sonra Almanya Cumhuriyeti’nin Jeomorfolojik Haritaları (Almanca), Catena 1: 297 - 326.
• Leser, H. & Stäblein, G. (1975) Jeomorfolojik Haritalama (Almanca), Institut für Physische Geographie der Freien Universität Berlin
• Leser H. & Stäblein G. (1980) 1:25.000 Ölçekli Jeomorfoloji Haritası Lejantı (Almanca), 3. Fassung im GMK-Schwerpunktprogramm, Berliner Geographische Abhandlungen 31: 91-100.
• Markov, K.K. (1948) Jeomorfolojik Haritaları Derleme Metodolojisi: Jeomorfoloji Problemleri (Rusça), Trudy Instituta Geografii, Akademia Nauk SSSR 39: 278-290.
• Martiniuc, C. (1971) Detaylı Jeomorfolojik Haritaların Lejantları (Rumence), Universitatea "Al.I.Cuza" Iasi (manuscris).
• Möller, K. & Stäblein, C. (1982) Almanya Cumhuriyetinin 1:25.000 Ölçekli Jeomorfoloji Haritası (Almanca), Blatt 17, Bad Sooden-AUenstein.
• Otto, J.C. & Smith, M. (2013) Geomorphological Mapping in: Geomorphological Techniques, Chap. 2, Sec. 6, British Society for Geomorphology, UK
• Passarge, S. (1912) Fizyolojik-Jeomorfolojik Atlasın Yayınlanması Hakkında (Almanca), Verhandlungen des 18 Deutschen Geographentages zu Innsbruck vom 28 V—2 VI 1912, G. Kollm, 236-247.
• Passarge, S. (1914) Morfolojik Atlas Hakkında Açıklamalar 1 (Almanca), Morphologie des Messtischblattes Stadtremba (1:25,000). Mitt. Geogr. Gesell. Hamburg 28.
• Passarge, S. (1920) Morfolojik Atlas (Almanca), Lieferung II: Morphologie des Messtischbattes Saalfeld, Mitteilungen der Geographischen Gesellschaft in Hamburg, 43.
• Penck, W. (1953) Morphological Analysis of Landforms. A Contribution To Physical Geology. Translated by H Czech and K C Bosswell. Mac Millan Co. London.
• Posea, GR. & Popescu, N. (1964) Genel Jeomorfolojik Haritalar (Rumence), Anal. Univ. Bucuresti, St. Naturii, geologie – geografie, XIII, 1.
• Rădoane, M., Cristea, I., Rădoane, N. (2011) Geomorphological Mapping, Evolution and Trends, Revista de Geomorfologie, Vol. 13, 2011, pp. 19-39
• Raisz, E. (1931) The Physiographic Method of Representing Scenery On Maps, Geogr. Rev. 21, 297-304.
• Robinson, A. (1946) A Method For Producing Shaded Relief From Areal Slope Data, Annals of the Association of American Geographers 36, 248–252.
• Scholz, E. (1969) Ayrıntılı Jeomorfolojik Haritalar İçin Lejantların Standartlaştırılmasına Yönelik Uluslararası Çalışmaların Durumu (Almanca), Geogr. Ber., 14, 52/53: 252 bis 264, Gotha/Leipzig.
• Scholz, E. (1973) Seçilen Ölçek Gruplarının Jeomorfolojik Haritaları ve Lejantları (Almanca), Studia Geographica, 32: 1-120, Brno.
• Spiridonov, A.A. (1952) Jeomorfolojik Kartografya (Rusça), Geografgiz, Moskova.
• St-Onge, D.A. (1964) Geomorphological Map Legends, Their Problems and Their Value in Optimum Land Utilization, Geographical Bulletin, 22, 5-12.
• St. Onge, D.A. (1968) Lancer, Saskatchewan, Geomorphology, 1:50.000, Canada. Geographical Branch, Department of Mines and Technological Surveys.
• St-Onge, D.A. (1981) Theories, Paradigms, Mapping and Geomorphology, Canadian Geographer, XXV, 4: 307-315.
• Tada, F. & Oya, M. (1968) A Geomorphological Survey Map of The Kuzuryu River Basin Indicating Areas subject to flooding, 1.50.000, Science and Technology Agence, Tokyo
• Tanoğlu, A. (1947) Türkiye’nin İrtifa Kuşakları, Türk Coğrafya Dergisi, IX-X, 37-63.
• Tricart, J. (1954) Jeolojik Haritaların Bir Tamamlayıcısı: Jeomorfolojik Haritalar (Fransızca), Bulletin de la Société Géologique de France 6, 739-750.
• Tricart, J. (1963) Fransa’nın 1:50.000 Ölçekli Detaylı Jeomorfolojik Haritası (Fransızca), Saverne
• Tricart, J. (1969) Cartographic Aspects of Geomorphological Surveys in Relation to Development Programmes. UN/ECOSOC 9, 75-83.
• Tricart, J. (1970) Fransa'nın Ayrıntılı Jeomorfolojik Haritasının Yapımına İlişkin Standartlar (Fransızca), Me´m. Doc. CNRS 12, 1-267.
• Tricart, J. (1972) Jeomorfolojik Kartografi (Fransızca), Me´m. Doc. CNRS 12, 1-267.
• Tricart, J., Bourdiec, F., Ottmann, L. (1963) 1:20.000 – 1:25.000 Detaylı Jeomorfolojik Haritaların Açıklaması (Fransızca), Centre Géographie Applique, Strasbourg.
• Tunçdilek, N. (1969) Türkiye Eğim Haritası, İ.Ü. Coğ. Ens. Yay. No:56, İstanbul.
• Ulfstedt, A.C. (1976) Geomorphological Maps, 25E Grasvattnet and 25F Umfors, Statens Naturvardsverk, SNV P M 731, Stockholm, 1-86.
• Van Noord, H. (1993) A Geomorphological Mapping System At Scale 1:10,000 and its Application Possibilities in: Panizza, M., Soldati, M., Barani, D. (Eds.), Proceedings of the First European Intensive Course on Applied Geomorphology, Modena-Cortina d’Ampezzo, 24 June3 July 1992, pp. 31-42.
• Van Zuidam, R.A. (1985) Aerial Photo-Interpretation in Terrain Analysis and Geomorphologic Mapping, Smits Publishers, The Hague.
• Verstappen, H.Th. (1970) Introduction to the ITC System of Geomorphological Survey, Geograf. Tijd. 4 (1), 85-91.
• Verstappen, H.Th. (2011) Old and New Trends in Geomorphological and Landform Mapping in: Geomorphological Mapping Methods and Applications (Editörler: Mike J. Smith, Paolo Paron, James S. Griffiths), Elsevier, Amsterdam
• Verstappen, H.Th. & Van Zuidam, R.A. (1968) ITC System of Geomorphological Survey (English, French and Spanish). Delft/Enschede, ITC-Textbook VII 2, 1-53.
• Verstappen, H.Th., Van Zuidam, R.A.; Meijerink, A.M.J. & Nossin, J.J. (1991) The ITC System of Geomorphic Survey: A Basis for the Evaluation of Natural Resources and Hazards (English, French and Spanish). Revised ed. Enschede, ITC Publ. 10, 1-89.
• Vitek, Jd., Giardino, Jr., Fitzgerald, Jw. (1996) Mapping Geomorphology: A Journey From Paper Maps, Computer Mapping to GIS and Virtual Reality, Geomorphology, 16, 223-249.