Dağlık Frigya’da Anıt Şekillerden Yapıldak Asar Kalesi (Seyitgazi-Eskişehir) Jeositi

Yıl 2023, Sayı: 11, 71 - 94, 15.10.2023

Mehmet Ali Özdemir , Hülya Kaymak

https://doi.org/10.46453/jader.1281827

Cited By: 1

Öz

ÖZET
Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya illerini de içine alan Dağlık Frigya Bölgesi’nde, anıt yer şekillerinden birisi olan Yapıldak Asar Kale, ignimbiritler üzerindeki ilginç yer şekilleri ve antropojenik değerleri ile eşine az rastlanır önemli bir turizm destinasyonudur. Miyosen volkanizmasının ürünü ve sütunlu riyodasitik ignimbiritlerin çatlak kontrollü diferansiyel ayrışma ve erozyonu, görsel değeri çok yüksek karakteristik yer şekillerini meydana getirmiştir. Ayrıca, Frig, Roma, Bizans uygarlıklarına ait jeoarkeolojik eserleri bünyesinde barındıran ignimbirit kayalıkları geçmişte kale ve yerleşim alanı olarak kullanılmıştır. Asar Kalesi çalışmasında ignimbirit üzerinde gelişen kale tepeler, sütun yapıları, koridorlar, depresyonlar, kaide kayalar, oluklar, tafoni ve bal peteği yapıları, gnammalar gibi doğal yer şekilleri ortaya konulmuş ve antropojenik kaynaklı kale, anıtsal kaya mezarları, sarnıçlardan oluşan jeoarkeolojik eserler birlikte incelenmiştir. Bu gözlemlerimize göre, Yapıldak Asar Kalesi ve kayalıkları eğitsel, bilimsel, estetik, kültürel değerlere sahip eşsiz yer şekilleri ile jeomorfosit niteliği taşımaktadır.
Araştırma sahasının içerisinde yer aldığı Dağlık Frigya Bölgesi, farklı uygarlıklara ait izlerin en iyi görüldüğü yerlerden biridir ve turizm açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Bölgenin arkeolojik ve tarihi değerlerine yönelik çalışmalar bulunmakla birlikte, bu değerlerin geliştiği yer şekillerine yönelik çalışmalar yok denecek kadar azdır. İgnimbiritler içerisinde gelişen özgün jeomorfolojik şekillere ait çalışmaların sayısı Dünya literatüründe de oldukça sınırlıdır. Bu çalışmada, ignimbirit topografyasında jeomorfoturizm açısından önem taşıyan doğal miras niteliğindeki yer şekillerinin tespiti, tanıtımı, oluşum özelliklerinin ortaya konulması ve bunlar üzerindeki jeoarkeolojik eserlerin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. İnsan ve doğal süreçlerle yoğun tahrip edilen bu alanların bilimsel tanıtımı doğayı koruma bilincini geliştirecektir. İgnimbirit topoğrafyasını oluşturan jeomorfolojik anıt şekillerin ve kültürel izlerin tanıtımı, Dağlık Frigya Bölgesinin tanıtımına ve aynı zamanda bölge içerisinde kırsal kalkınmaya katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Jeomorfosit, jeomorfoturizm, ignimbirit topoğrafyası, sütunlu yapı, kale tepe

Kaynakça

• Aguilera, E.Y., Hernando, I., Rabassa, J. (2017). Landscapes developed on ignimbrites. Rabassa, J. (Ed.), Advances in geomorphology and Quaternary studies in Argentina (s. 1-48) in. Argentine: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-54371-0
• Agro, A. (2014). Localization of the source of large silicic ignimbrites through magnetic techniques: applications in Turkey. (Unpublished PhD thesis). Earth Sciences, Université Blaise Pascal, Clermont-Ferrand II, France. Erişim adresi: https://theses.hal.science/tel-00999468/document
• Alan, İ., Keskin, H., Elibol, H., Balcı, V., Böke, N., Şahin, Ş. (2018). 1:100.000 ölçekli Eskişehir J 25 paftası jeoloji haritası ve raporu. Maden ve Tetkik Arama Genel Müdürlüğü (MTA), Ankara.
• Alexander, F.E.S., 1959. Observations on tropical weathering: A study of the movement of iron, aluminum and silicon in weathering rocks at Singapore. Quarterly Journal of the Geological Society of London, 115, 123-144. https://doi.org/10.1144/GSL.JGS.1959.115.01.07
• Altınay Özdemir, M., Kızılırmak, İ. (2019). Jeolojik miras alanlarının jeoturizm açısından incelenmesi üzerine bir araştırma. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12 (63), 947-956. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2019.3288
• Anderson, E. (1997). The relationship between magmatism and bor mineralisation in Western Turkey. (Unpublished PhD Thesis). Leicester, United Kingdom, University of Leicester, 138 p. Erişim adresi: https://C:/Users/TP20/Downloads/U096034%20(1).pdf
• Ardos, M. (1978). Afyonkarahisar Bölgesinin jeomorfolojisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ayday, C., Göktan, R.M. (1993). Yazılıkaya (Midas) anıtı civarında gözlenen kaya blok devrilme ve kayma mekanizmaları. Türkiye Jeoloji Kurultayı Bülteni, 8, 155-159. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1172377
• Bahadır, M., Işık, F. (2021). Şavşat peribacalarının (Artvin) jeomorfolojisi ve jeoturizm potansiyeli. Kesit Akademi Dergisi, 7 (26), 145-160. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/kesitakademi/issue/62240/932740
• Binal, A., Kasapoğlu, K.E., Gökçeoğlu, C. (1998). Eskişehir-Yazılıkaya çevresinde yüzeylenen volkanosedimanter kayaçların donma-çözülme etkisi altında bazı fiziksel ve mekanik parametrelerinin değişimi. Yerbilimleri, 20, 41-54. Erişim adresi: https://C:/Users/TP20/Downloads/YERBLMLERD3%20(3).pdf
• Campbell, E.M., (1997). Granite Landforms. Journal of the Royal Society of Western Australia, 80, 101-112. Erişim adresi: https://www.rswa.org.au/publications/Journal/80(3)/80(3)campbell.pdf
• Demir, T., Aytaç, A.S. (2018). Kula UNESCO Global Jeoparkı: Türkiye'nin UNESCO Tescilli İlk ve Tek Global Jeoparkı. TÜCAUM 30. Yıl Uluslararası Coğrafya Sempozyumu, 3-6 Ekim 2018, 1238-1243, Ankara. Erişim adresi: http://tucaum.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/sites/280/2018/12/30.Y%C4%B1l.TamMetin93Tuncer-DEM %C4%B0R_Ahmet-Serdar-AYTA%C3%872.pdf
• Dóniz-Páez, J., Becerra-Ramírez, R., González-Cárdenas, E., Guıllén-Martín, C., Escobar-Lahoz, E. (2011). Geomorphosites and geotourism in volcanic landscape: the example of La Corona del Lajial cinder cone (El Hierro, Canary Islands, Spain). GeoJournal of Tourism and Geosites, 2 (8), 185-197. http://hdl.handle.net/10578/1788
• Ekinci, D., Doğaner, S. (2012). Jeomorfoturizm açısından Simav (Yeniköy) peribacaları. İçinde: III. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, (Ed.: H. Korkmaz, A. Karataş), Mustafa Kemal Üniversitesi, 4-6 Ekim 2012, 395-410, Antakya/Hatay. Erişim adresi: https://www.academia.edu/4239533/JEOMORFOTUR%C4%B0ZM_ A%C3%87ISINDAN_S%C4%B0MAV_YEN%C4%B0K%C3%96Y_PER%C4%B0BACALARI
• Emre, Ö., Güner, Y. (1988). Ürgüp yöresi peribacalarının morfojenezi. Jeomorfoloji Dergisi, 16, 23-30.
• Ertekin, C., Ekinci, Y.L., Büyüksaraç, A., Ekinci, R. (2021). Geoheritage in a mythical and volcanic terrain: an inventory and assessment study for geopark and geotourism, Nemrut volcano (Bitlis, Eastern Turkey). Geoheritage, 73, 1-32. https://doi.org/10.1007/s12371-021-00593-5
• Goehring, L., Morris, S.W. (2008). Scaling of columnar joints in basalt. Journal of Geophysical Research, 113, 1-18. https://dx.doi.org/10.1029/2007JB005018
• Gordon, J.E. (2018). Geoheritage, geotourism and the cultural landscape: enhancing the visitor experience and promoting geoconservation. Geosciences, 8 (4), 136,1-25. https://doi.org/10.3390/geosciences8040136
• Görüm, T., Yıldırım, C., 2016. Fiziki coğrafyaya giriş. İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi, Ders Notları, İstanbul. Erişim adresi: https://C:/Users/TP20/Downloads/FIZIKI_COGRAFYAYA_GIRIS_COGRAFYA_ LISANS.pdf
• Gutiérrez, F., Gutiérrez, M. (2016). Landforms of the Earth. Switzerland: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-26947-4_6
• Guy, B. (2010). Comments on “Basalt columns: Large scale constitutional supercooling? by John Gilman (JVGR, 2009) and presentation of some new data [J. Volcanol. Geotherm. Res. 184 (2009), 347–350]. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 194, 69-73. https://doi.org/10.1016/j.jvolgeores.2009.09.021
• Haspels, C.H.E. (1971). The Highlands of Phrygia. Sites and monuments. New Jersey: Princeton University Press.
• Hofmann, M., Anderssohn, R., Bahr, H.A., Weib, H.J., Nellesen, J. (2015). Why hexagonal basalt columns? Physical Review Letters, 115: 154-301, 1-5. https://dx.doi.org/10.1103/PhysRevLett.115.154301
• Hwang, S.K., Kim, J.H. (2009). Topographical landscapes and their controlling geological factors in the Juwangsan National Park: Welding Facies and Columnar Joints. Jour. Petrol. Soc. Korea, 18 (3), 195-209 (in Korean with English abstract). Erişim adresi: https://koreascience.kr/article/JAKO200908856859173.page
• İmamoğlu, A. (2019). Perbacaları. Uysal, A., İçen, H. (Ed.), Kapadokya araştırmaları (s. 45-70). İçinde. Ankara: Pegem Akademi. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/338656275_Kapadokya_ Arastirmalari
• Keller, J., Villari, L., (1972). Rhyolitic ignimbrites in the region of Afyon (Central Anatolia). Bulletin of Volcanology, 36, 342-358. Erişim adresi: https://C:/Users/TP20/Downloads/BF02596876.pdf
• Klimchouk, A., (2018). Tafoni and honeycomb structures as indicators of ascending fluid flow and hypogene karstification. Paraise, M., Gabrovsek, F., Kaufmann, G., Ravbar, N. (Ed.), Advances in karst research: Theory, fieldwork and applications (s. 79-105) içinde. London: Geological Society Special Publication. https://doi.org/10.1144/SP466.11
• Kopar, İ. (2010). Akdağ ve Topuz Dağı (Nevşehir) civarındaki peribacaları gövdesinde oluşan oksidasyon kabuğu ve morfojenetik önemi. Türk Coğrafya Dergisi, 54, 53-68. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/198460
• Kortanoğlu, R.E. (2016). Notes on façade architecture and ornamental elements on monumental rock-cut tombs in highland of Phrygia in Hellenistic and Roman imperial periods. Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 19 (19), 243-267. Erişim adresi: https://C:/Users/TP20/Downloads/Notes_on_Facade_Architecture_and_ Ornamen%20(1).pdf
• Lim, C., Huh, M., Yi, K., Lee, C. (2015). Genesis of the columnar joints from welded tuff in Mount Mudeung National Geopark, Republic of Korea. Earth, Planets and Space, 67: 152, 1-19. http://dx.doi.org/10.1186/s40623-015-0323-y
• Lore, J., Gao, H., Aydın, A. (2000), Viscoelastic thermal stress in cooling basalt flows. Journal of Geophysical Research, 105, 23695-23709. https://doi.org/10.1029/2000JB900226
• Migoń, P. (2006). Granite Landscapes of The World, first. ed. New York: Oxford University Press. Erişim adresi: https://C:/Users/TP20/Downloads/Granite_Landscapes_of_the_World.pdf
• Migoń, P. (2020). Geomorphology of conglomerate terrains – global overview. Earth-Science Reviews, 208, 103302, 1-22. https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2020.103302
• Migoń, P. (2021). Granite landscapes, geodiversity and geoheritage - global context. Heritage, 4 (1), 198-219. https://doi.org/10.3390/heritage4010012
• Özdemir, M.A. Şenkul, Ç. (2008). İscehisar-Afyon çevresinde jeomorfolojik anıt şekillerin turizm potansiyeli. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu, 20-23 Ekim 2008, (Prof. Dr. Mehmet Ardos Anısına), 154-166, Çanakkale.
• Özdemir, M.A. (2019). Afyonkarahisar (Seydiler) peribacaları jeomorfositi ve turizm potansiyeli. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12 (64), 249-262. https://dx.doi.org/10.17719/jisr.2019.3348
• Özdemir, M.A., Kaymak, H., Kulaksız, E.E. (2023a). Weathering geomorphology of Mount Ağın andesites located in cool humid environment in Afyonkarahisar/Turkey, Physical Geography, 44:3, 330-361. https://doi.org/10.1080/02723646.2022.2032922
• Özdemir, M.A., Kaymak, H., Kulaksız, E.E. (2023b). Inventory of geomorphosites and cultural assets for the development of tourism in the Ayazini Region of the Mountainous Phrygia (Afyonkarahisar, Turkey). Geoheritage, 16, 1-22. https://doi.org/10.1007/s12371-022-00782-w
• Panizza, M. (2001). Geomorphosites: concepts, methods and examples of geomorphological survey. Chin Sci Bull., 46, 4-5. https://doi.org/10.1007/BF03187227
• Paradise, T.R. (2013). Tafoni and other rock basins. Shroder, J.F. (Ed.), Treatise on geomorphology (s. 111-126) içinde. San Diego, CA, USA: Academic Press. Erişim adresi: https://C:/Users/TP20/Downloads/Paradise2013 TafoniRockBasins%20(1).pdf
• Peck, D. L., Minakami, T. (1968). The formation of columnar joints in the upper part of Kilauean lava lakes, Hawaii, Geological Society of America Bulletin, 79, 1151-1168. https://doi.org/10.1130/00167606(1968)79 [1151:TFOCJI]2.0.CO;2
• Pereira, P., Pereira, D. (2010). Methodological guidelines for geomorphosite assessment. Géomorphologie: relief, processus, environnement, 16, 215-222. https://doi.org/10.4000/geomorphology.7942
• Polat, Y. (2008). M.Ö. IV. Binyıl-M.Ö. I. Binyıl arasında Dağlık Phrygia Bölgesi'nde yerleşim modelleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Anadolu Üniversitesi, Eskişehir. Erişim adresi: https://C:/Users/TP20/Downloads/ 552979%20(1).pdf
• Polat, S., Güney, Y. (2013). Damsa Çayı Vadisinde (Cemil-Şahinefendi köyleri arası) kaya düşmesi olayı ile peribacası oluşumu arasındaki ilişki. Marmara Coğrafya Dergisi, 28, 18-46. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/3345
• Quesada-Román, A., Pérez-Umaña, D. (2020). Tropical Paleoglacial Geoheritage Inventory for Geotourism Management of Chirripó National Park, Costa Rica. Geoheritage, 58, 1-13 https://doi.org/10.1007/s12371-02000485-0
• Reynard, E. (2009). Geomorphosites: definitions and characteristics. Reynard E, Coratza P, Regolini-Bissig G. (Ed.) Geomorphosites (9-20) in. Verlag: München. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/ 288265820_Geomorphosites_Definitions_and_characteristics
• Ryan, M.P., Sammis, C.G. (1981), The glass transition in basalt, Journal of Geophysical Research, 86, 9519-9535. https://doi.org/10.1029/JB086iB10p09519
• Self, S., Randolph-Flagg, N., Bailey, J.E., Manga, M. (2022). Exposed columns in the Valles Caldera ignimbrites as records of hydrothermal cooling, Jemez Mountains, New Mexico, USA. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 426, 1-14. https://doi.org/10.1016/j.jvolgeores.2022.107536
• Spry, A. (1962). The origin of columnar jointing, particularly in basalt flows. Journal of the Geological Society of Australia, 8(2), 191-216. https://doi.org/10.1080/14400956208527873
• Şimşek, C., Özdemir, M.T. (2019). Lidya Bölgesi’nde bir Frig kaya mezarı: Karaköy Deliktaş kaya mezarı. Erön, A, Erdan, E. (Ed.), Doğudan batıya 70. yaşında Serap Yaylalı’ya sunulan yazılar (s. 151-166) içinde. Ankara: Matsa Basımevi. Erişim adresi: https://gcris.pau.edu.tr/bitstream/11499/270471/Simsek_C._-_Ozdemir_M.T._Lidya_ Bolgesi_n.pdf
• Topal, T. (2002). Quantification of weathering depths in slightly weathered tuffs. Environmental Geology, 42, 632-641. Erişim adresi: https://C:/Users/TP20/Downloads/s00254-002-0566-3.pdf
• Turoğlu, H. (2020). Karasu Grabeni (Hatay, Türkiye) bazalt morfolojisinde volkanik jeomorfosit değerlendirmesi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, 4, 62-80. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/jader/issue/ 53577/712413
• Twidale, C.R., Vidal Romaní, J.R. (2005). Landforms and geology of granite terrains. Leiden: A.A. Balkema Publishers. Erişim adresi: https://C:/Users/TP20/Downloads/Landforms_and_Geology_of_Granite_Terrain%20 (3).pdf
• Twidale, C. R., Bourne, J. A. (2018). Rock basins (gnammas) revisited. Géomorphologie: Relief, Rocessus, Environnement, 24 (2): 139-149. https://doi.org/10.4000/geomorphology.11880
• Uzun, A., (2008). Doğrudan deniz tesirine açık kumtaşları üzerinde gelişen bazı alveol tipleri: Gelincikburnu-Sinop. İçinde: Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 20-23 Ekim 2008, Çanakkale, 63-70. Erişim adresi: https://C:/Users/TP20/Downloads/AlveoltipleriGelincikburnu-Sinop.pdf
• Wright, H.M.N, Lesti, C., Cas, R.A.F., Porreca, M., Viramonte, J.G., Folkes, C.B., Giordano, G. (2011). Columnar jointing in vapor-phase-altered, non-welded Cerro Galán İgnimbirite, Paycuqui, Argentina. Bull Volcanol, 73: 1567-1582. https://doi.org/10.1007/s00445-011-0524-6
• Yalçın, H. (1988). Kırka (Eskişehir) yöresi volkanosedimanter oluşumlarının mineralojik-petrografik ve jeokimyasal incelenmesi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Erişim adresi: https://C:/Users/TP20/Downloads/yokAcikBilim_4594.pdf
• Url-1: http://www.phrygianmonuments.com/kumbet/index.htm#Yapildak Erişim Tarihi: 15.02.2023, Saat: 17:46