Kovacık, Emerdin ve Dumanlı Dağları’ında (Batı Toroslar) Geç Pleyistosen Buzullaşmaları

Zeynel Çılğın; Cihan Bayrakdar; Ferhat Keserci; Ergin Canpolat

doi:10.46453/jader.1348290

Araştırma Makalesi

Kovacık, Emerdin ve Dumanlı Dağları’ında (Batı Toroslar) Geç Pleyistosen Buzullaşmaları

Yıl 2023, Sayı: 11, 137 - 159, 15.10.2023

Zeynel Çılğın , Cihan Bayrakdar , Ferhat Keserci , Ergin Canpolat

https://doi.org/10.46453/jader.1348290

Cited By: 2

Öz

Anadolu’nun farklı bölgelerindeki yüksek dağ kütleleri Kuvaterner buzullaşmalarının etkisinde kalmış ve gelişen buzulların bazıları günümüze kadar ulaşmış, iklim değişikliği etkisiyle ortadan kalkan buzulların oluşturduğu yer şekilleri ise çoğu sahada korunmuştur. Türkiye’de literatürde henüz yer almamış farklı büyüklükte buzul sahalarının varlığı son yıllarda yapılan çalışmalarla ortaya konmaktadır. Bu çalışma da yeni buzullaşma sahalarının varlığını ortaya koyan bir yaklaşıma sahip olup, Batı Toroslarda yer alan ve Antalya Körfezinin kuzeyinde bulunan Kovacık Dağı (2288 m), Emerdin Dağı (2405 m) ve Dumanlı Dağı (2311 m) üzerinde oluşan buzullaşmaları konu etmektedir. Bu kapsamda, Kovacık, Emerdin ve Dumanlı Dağlarında Geç Kuvaterner buzullaşmalarının sonucu olarak ortaya çıkan başta sirk ve moren sırtları olmak üzere buzul morfolojisine ait izler topografya haritaları, insansız hava araçları ve detaylı arazi çalışmaları ile haritalanmış, hassas veriler üzerinde geçmişe ait buzul rekonstrüksiyonları ve kalıcı kar sınırı hesaplamaları yapılarak buzulların ulaşmış olduğu seviyeler ve buzullara ait özelliklerin ortaya konması amaçlanmıştır. Buradaki buzullaşmalar sirk buzullaşmaları tarzında olup, daha çok kuzeye bakan ve yarılmanın fazla olduğu yüksek yamaçlarda gelişmiştir. Kovacık Dağında 2, Emerdin Dağında 3 ve Dumanlı Dağında 2 olmak üzere toplam 7 sirk ve bu sirklerin önünde yer alan moren sırtlarından oluşan sınırlı buzullaşma izleri bulunmaktadır. Üç dağın toplam buzullaşma alanı ~ 2,87 km2 olarak belirlenmiş, kalıcı kar sınırı Kovacık Dağında ~1825 m; Emerdin Dağında ~2055 ve Dumanlı Dağında ~1840 m hesaplanmıştır. Kalıcı kar sınır değerleri Türkiye’de bilinen en alçak kalıcı kar sınırı seviyelerini oluşturmaktadır. Kovacık Dağında buzul uzunluklarının yaklaşık 1500 m’ye kadar ve ortalama kalınlıklarının ~46 m’ye ulaştığı belirlenmiştir. Kovacık 1 (Çeşgar) Sirkinde bulunan buzul ~1640 m seviyesine kadar inmiştir. Emerdin Dağı ise buzulların ortalama kalınlıklarının ~50 m’ye ulaştığı, Kızılsırt Sirkinden çıkan buzul dilinin ~1760 m seviyesine kadar indiği belirlenmiştir. Dumanlı Dağında ise buzulların, ortalama kalınlıklarının ~35 m’ye ulaştığı ve Dumanlı 1 Sirkinden çıkan buzul dilinin ~1600 m seviyesine kadar indiği anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Buzul jeomorfolojisi, glasiyal sirk, kalıcı kar sınırı, Batı Toroslar.

Destekleyen Kurum

İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi

Proje Numarası

SDP-2020-36488

Kaynakça

Akçar, N., Yavuz, V., Yeşilyurt, S., Ivy-Ochs, S., Reber, R., Bayrakdar, C., W. Kubik, R., Zahno, C., Schlunegger, F., Schlüchter, C. (2017). “Synchronous Last Glacial Maximum across the Anatolian peninsula”, Geological Society, London, Special Publications, 433, 251 – 269. https://doi.org/10.1144/SP433.7
Almazroui, M., Awad, A.M., M. Nazrul Islam. (2015). A climatological study: wet season cyclone tracks in the East Mediterranean region. Theor Appl Climatol, 120:351–365. DOI10.1007/s00704-014-1178-z
Altnay, O., Bayrakdar, C., ve Çılğın, Z. (2019). Sirk Morfometrisi Çalışmalarında İnsansız Hava Araçları (İHA) ve CBS Kullamınlarına Bir Örnek: Karadağ Kütlesi (Bat Toroslar). In E. Akköprü, & F. Döker, Coğrafya Araştrmalarında Coğrafi Bilgi Sistemleri Uygulamaları (pp. 163-176). Ankara: Pegem Akademi. DOI:10.14527/9786052419878.07
Ardos, M. (1974-1977). “Barla Dağı Civarının Jeomorfolojisi ve Barla Dağı'nda Pleistosen Glasyasyonu”, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, (20-21), 151-168.
Ardos, M. (1977). “Eğirdir Gölü Güneyinin Jeomorfolojisi ve Davraz Dağında Pleistosen Buzullaşması”, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, (22).
Arpat, E. ve Özgül, N. (1972). “Geyikdağ'da kaya buzulları, Orta Toroslar”, MTA Dergisi, 30-35.
Ballantyne, C.K. (2007). “Loch Lomond Stadial glaciers in North Harris, Outer Hebrides, north-west Scotland: glacier reconstruction and palaeoclimatic implications”, Quaternary Science Reviews, 26 (25),3134-3149. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2007.09.001
Barr, I.D., Spagnolo, M. (2015). “Glacial cirques as palaeoenvironmental indicators: Their potential and limitations”, Earth-Sci. Rev, 151, 48-78. DOI: 10.1016/J.EARSCIREV.2015.10.004
Bayrakdar, C. (2012). “Akdağ Kütlesi'nde (Batı Toroslar) Karstlaşma-Buzul İlişkisinin Jeomorfolojik Analizi”, İstanbul Üniversitesi, Coğrafya Bölümü, Doktora Tezi, p. 201.
Bayrakdar C., Çılgın Z. Doker M.F., Canpolat E. (2015). “Evidence Of An Active Glacier In The Munzur Mountains, Eastern Turkey”, Turkish Journal of Earth Sciences, vol.24, pp.56-71. https://doi.org/10.25288/tjb.360610
Bayrakdar, C., Çılğın, Z., Sarış, F. (2017a). Karadağ’da Pleyistosen Buzullaşmaları, Batı Toroslar, Türkiye, Türkiye Jeoloji Bülteni, Geological Bulletin of Turkey, Sayı: 60 Sayfa: 451-470. DOI:10.25288/tjb.360610
Bayrakdar, C., Güneç Kıyak, N., Turoğlu, H., Öztürk, T., Canel, T. (2017b). “Akdağ Kütlesi’nde (Batı Toroslar) Pleistosen buzullaşmalarının jeomorfolojik özellikleri ve optik uyarmalı lüminesans (OSL) ile yaşlandırılması”, Türk Coğrafya Dergisi, (69), 27-37. https://doi.org/10.17211/tcd.318170
Bayrakdar, C., Çılğın, Z., Keserci, F. (2020). “Traces of late quaternary glaciations and paleoclimatic interpretation of Mount Akdağ (Alanya, 2451 m), Southwest Turkey”, Mediterranean Geoscience Reviews, 2, 135–151. https://doi.org/10.1007/s42990-020-00026-5
Benn, D. I., Lehmkuhl, F. (2000). “Mass balance and equilibrium-line altitudes of glaciers in high- mountain environments”, Quaternary International, 65-66, 15–29. https://doi.org/10.1016/S1040-6182(99)00034-8
Benn, D. I., Ballantyne, C.K. (2005). “Palaeoclimatic reconstruction from Loch Lomond Readvance glaciers in the West Drumochter Hills, Scotland”, Journal of Quaternary Science, 20(6), 577–592. https://doi.org/10.1002/jqs.925
Benn, D. I., Hulton, N. R. J. (2010). “An ExcelTM spreadsheet program for reconstructing the surface profile of former mountain glaciers and ice caps”, Computers & Geosciences, 36(5), 605–610. https://doi.org/10.1016/j.cageo.2009.09.016
González-Trueba, J.J., Serrano, E. 2008. “La valoración del patrimonio geomorfológico en espacios naturales protegidos Su aplicación al Parque Nacional de Picos de Europa”, Boletín de la Asociación de Geógrafos Españoles, 47(47).
Candaş, A., Sarikaya, M. A., Köse, O., Şen, Ö. L., Çiner, A. (2020). “Modelling Last Glacial Maximum ice cap with the Parallel Ice Sheet Model to infer palaeoclimate in south‐west Turkey”, Journal of Quaternary Science, 35(7), 935–950. DOİ:10.1002/jqs.3239
Canpolat, E. (2022). “Bozburun Dağı (Antalya) Buzullaşma Alanlarının Jeomorfolojik Açıdan Değerlendirilmesi”, Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, 9, 1-18. https://doi.org/10.46453/jader.1098786
Çılğın, Z. (2012). “Dedegöl Dağı (Bat Toroslar) Buzul Jeomorfolojisi Etüdü”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensttüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 1-287 İstanbul.
Çılğın, Z. (2015). “Dedegöl Dağı Kuvaterner buzullaşmaları, Türk Coğrafya Dergisi, (64), 19-37. https://doi.org/10.17211/tcd.55740
Çılğın, Z. ve Bayrakdar, C. (2018). “Dedegöl Dağı’ndaki Glasiyal Sirklerin Morfometrik Özellikleri”, Coğrafya Dergisi 36: 27-48. DOI: 10.26650/JGEOG411356
Çılğın, Z., Bayrakdar, C. (2020). “Teke Yarımadası’ndaki (Güneybat Anadolu) glasiyal sirklerin morfometrik özellikleri”, Türk Coğrafya Dergisi 74, 115–129.DOİ: 10.17211/tcd.729978
Çiner, A., Deynoux, M., Çörekçioğlu, E. (1999). “Hummocky moraines in the Namaras and Susam Valleys, Central Taurids, SW Turkey”, Quaternary Science Reviews, 659-669. https://doi.org/10.1016/S0277-3791(98)00103-6
Çiner, A., Sarıkaya, M.A., Yıldırım, C. (2015). “Hummocky moraines of piedmont glaciers from Geyikdağ, Central Tauride Mountains, Turkey; insights from cosmogenic 36Cl dating”, Quaternary Science Reviews, 116, 44-56. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2015.03.017
Cogley, J., Hock, R., Rasmussen, L., Arendt, A., Bauder, A., Braithwaite, R., Jansson, P., Kaser, G., Möller, M., Nicholson, L., Zemp, M. (2011). “Glossary of Glacier Mass Balance and Related Terms”, IHP-VII Technical Documents in Hydrology 86, Tech.rep., IACS Contribution No. 2, UNESCO-IHP, Paris.
Dawson, A.G. (1979). “A Devensian medial moraine in Jura”, Scottish Journal of Geology, 15, 43-48. https://doi.org/10.1144/sjg1501004
Doğan, M. (2011). “Sandıras Dağı'nda (Muğla) Buzullaşma ve Buzul Şekillleri”, Ege Coğrafya Dergisi, 29-52.
Doğu, A. (1993). “Sandıras dağındaki buzul şekilleri”, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 263-274.
Doğu, A. F., Çiçek, I., Gürgen, G., Tunçel, H. (1999a). “Akdağ’ın jeomorfolojisi ve bunun beşerî faaliyetler üzerindeki etkisi (Fethiye-Muğla)”, Ankara Üniversitesi, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 7, 95-120.
Doğu, A. F., Çiçek, I., Gürgen, G., Tunçel, H. (1999b). “Akdağ (Fethiye-Muğla)’ın glasyal ve karst jeomorfolojisi”, Cumhuriyetin 75. yıldönümü yerbilimleri ve madencilik kongresi bildiri özleri kitabı, MTA, 63-64.
Erinç, S. (1971). Jeomorfoloji II. (Genişletilmiş 2. Baskı). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları, No: 23.
Evans, I.S., Cox, N.J. (1995). “The form of glacial cirques in the English LakeDistrict, Cumbria”, Zeitschrift für Geomorphologie, N.F. 39, 175-202.DOİ: 10.1127/zfg/39/1995/175
Evans, I.S. (2006). “Allometric development of glacial cirque form: geological, relief and regional effects on the cirques of Wales”, Geomorphology, 80 (3–4), 245–266.
Evans, I. S., Çılğın, Z., Bayrakdar, C., Canpolat, E. (2021). The form, distribution and palaeoclimatic implications of cirques in southwest Turkey (Western Taurus), Geomorphology, Volume 391, 2021, 107885. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2021.107885
Federici, P.R., Granger, D.E., Pappalardo, M., Ribolini, A., Spagnolo, M., Cyr, A.J. (2008). “Exposure age dating and Equilibrium Line Altitude reconstruction of an Egesen moraine in the Maritime Alps, Italy”, Bore- as, 37, 245-253. DOİ:10.1111/j.1502-3885.2007.00018.x
González-Trueba, J.J., Serrano, E. (2008). “La valoración del patrimonio geomorfológico en espacios naturales protegidos Su aplicación al Parque Nacional de Picos de Europa”, Boletín de la Asociación de Geógrafos Españoles, 47(47).
Kern, Z., László, P. (2010). “Size specific steady-state accumulation-area ratio: an improvement for equilibrium-line estimation of small palaeoglaciers”, Quaternary Science Reviews, 29(19-20), 2781–2787. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2010.06.033
Keserci, F., Bayrakdar, C., Çılğın, Z., & Evans, I. S. (2023). Modeling the form, distribution and paleoclimatic implications of former glaciers in the Teke Peninsula (Eastern Mediterranean, Turkey). Geomorphology, 431, 108683. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2023.108683
Köse, O., Sarıkaya, M. A., Çiner, A., Candaş, A. (2019). “Late Quaternary glaciations and cosmogenic 36Cl geochronology of Mount Dedegöl, south-west Turkey”, Journal Of Quaternary Scıence, 34(1), 51-63. DOI:10.1002/jqs.3080
Lolis, C., & Türkeş, M. (2016). Atmospheric circulation characteristics favouring extreme precipitation in Turkey. Climate Research, 71,139-153. https://doi.org/10.3354/cr01433 Louis, H.L. (1944). “Evidence for Pleistocene glaciation in Anatolia (in German)”, Geologische Rundschau, 34 (7-8), 447-481.
Lukas, S. (2006). “Morphostratigraphic principles in glacier reconstruction a perspective from the British Younger Dryas”, Progress in Physical Geography, 30 (6): 719–736. https://doi.org/10.1177/030913330607195
Maheras, P., Flocas, H. A., & Patrikas I. C. (2001). ‘’A 40 year objective climatology of surface cyclones in the Mediterranean region: Spatial and Temporal distribution’’. International Journal of Climatology, 21, 109-130. https://doi.org/10.1002/joc.599
Messerli, B. (1967). “Die eiszeitliche und die gegenwartige Vergletscherung in Mittelmeerraum”, Geographica Helvetica, 22, 105-228.
Mîndrescu, M., Evans, I.S., Cox, N.J. (2010). “Climatc implicatons of cirque distributon in the Romanian Carpathians: palaeowind directons during glacial periods”, J. Quat. Sci, 25 (6), 875–888.
Nazik, L., Poyraz, M. (2017). “Türkiye karst jeomorfolojisi genelini karakterize eden bir bölge: Orta Anadolu Platoları karst kuşağı”, Türk Coğrafya Dergisi, (68), 43-56. https://doi.org/10.17211/tcd.300414
Nye, J.F. (1952a). “A method of calculating the thicknesses of the ice-sheets”, Nature, 169: 529– 530.
Nye, J.F. (1952b). “The mechanics of glacier flow”, Journal of Glaciology, 2, 82–93.
Onde, H. (1952). “Formes Glaciaires dans le Massif Lycien de 'Akdağ”, Geologique International, Alger Fasc. XV, s. 327-335.
Pellitero, R., Rea, B.R., Spagnolo, M., Bakke, J., Hughes, P., Ivy-Ochs, S., Lukas, S., Ribolini, A. (2015). “A GIS tool for automatic calculation of glacier equilibrium-line altitudes”, Computers &. Geosciences, 82, 55–62. https://doi.org/10.1016/j.cageo.2015.05.005
Pellitero, R., Rea, B.R., Spagnolo, M., Bakke, J., Ivy-Oche, S., Frew, C.R., Hughes, P. Ribolini, A., Lukas, S., Renssen, H. (2016). “GlaRe, a GIS tool to reconstruct the 3D surface of paleoglaciers”, Computers &. Geosciences, 94, 77–85. 10.1016/j.cageo.2015.05.005
Philipson, A. (1915). “Reissen und forschungen in westlichen Kleinasien”, Pet. Mit. H, 167.
Planhol, X. (1953). “Les Formes Glaciaires du Sandıras Dağ et la Limite Des Neiges Eternelles Quaternaires Dans le so de Anatolie”, Compte Rendu Sommaire de la Societe Geologique de France, 263- 265.
Planhol, X. ve İnandık, H. (1958). “La Limite de La Glaciation Quaternaire Dans Le Massif du Yeşil Göl Dağ (Anatolie du Sud-Quest)”, Review 4, 33-35.
Porter, S.C. (2001). “Snowline Depression in the Tropics Druing the Last Glaciation”, Quaternary Science Reviews, 20, 1067-1091. https://doi.org/10.1016/S0277-3791(00)00178-5
Rea, B.R, Evans, D.J.A. (2007). “Quantifying climate and glacier mass balance in north Norway during the Younger Dryas”, Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 246, 307–330. 10.1016/J.PALAEO.2006.10.010
Rea, B.R. (2009). “Defining modern day Area-Altitude Balance Ratios (AABRs) and their use in glacier-climate reconstructions”, Quaternary Science Reviews, 28, 237–248. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2008.10.011
Sarıkaya, M. A., Zreda, M., Çiner, A., Zweck, C. (2008). “Cold and wet Last Glacial Maximum on Mount Sandiras, SW Turkey, inferred from cosmogenic dating and glacier modeling”, Quaternary Science Reviews 27 (7-8), 769-780. DOI: 10.1016/J.QUASCIREV.2008.01.002
Sarıkaya, M.A., Çiner, A., Haybat, H., Zreda, M. (2014). “An early advance of glaciers on Mount Akdağ, SW Turkey, before the global Last Glacial Maximum; insights from cosmogenic nuclides and glacier modeling”, Quaternary Science Reviews, 88, 96-109. doi: 10.1016/j.quascirev.2014.01.0
Sarıkaya, M. A., ve Çiner, A. (2015). “Türkiye Geç Pleyistosen Buzullaşması ve Paleoiklimi”, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, (151), 111-132. DOI:10.19076/mta.97152
Sarıkaya, M.A. ve Çiner, A. (2017). The late Quaternary glaciation in the Eastern Mediterranean. In: Hughes, P., Woodward, J. (Eds.), Quaternary Glaciation in the Mediterranean Mountains, Geol. Soc. London Spec. Publ. Vol. 433, pp. 289–305. DOI:10.1144/SP433.4.
Sarıkaya, M.A., Çiner, A., Yıldırım, C. (2017). “Cosmogenic 36Cl glacial chronologies of the Late Quaternary glaciers on Mount Geyikdag in the eastern Mediterranean”, Quaternary Geochronology, 39, 189–204. DOI: 10.1016/J.QUAGEO.2017.03.003
Sarış, F. (2020). The spatial pattern of selected extreme precipitation indices for Turkey (1975-2012). Bulletin of Geography. Physical Geography Series, 19, 19- 30. https://doi.org/10.2478/bgeo2020-0007
Sarış, F., Hannah, D., & Eastwood, W. (2010). Spatial variability ofprecipitation regimes over Turkey. Hydrological Sciences Journal,55, 234- 249. https://doi.org/10.1080/02626660903546142
Sarış, F., Keserci, F., & Bayrakdar, C. (2021). Yerel yağış değişkenliğine bir örnek: Fethiye-Söğütlüdere karşılaştırması. Türk Coğrafya Dergisi, (77), 87-98. https://doi.org/10.17211/tcd.928567
Türkeş, M., Koç, T., & Sariş F. (2008). Spatiotemporal variability of precipitation total series over Turkey. International Journal of Climatology, 29, 1056-1074. https://doi.org/10.1002/joc.1768
Ulbrich, U, Leckebusch, G.C., & Pinto, J.G. (2009). ‘’Extratropical cyclones in the present and future climate: a review’’. Theoretical and Applied Climatology, 96,117–131. https://doi.org/10.1007/s00704-008-0083-8
Ünal-İmer, E., Shulmeister, J., Zhao, J.-X., Tonguç Uysal, I., Feng, Y.-X., Duc Nguyen, A., Yüce, G. (2015). An 80 kyr-long continuous speleothem record from Dim Cave, SW Turkey with paleoclimatic implications for the Eastern Mediterranean. Sci. Rep, 5 (1), 13560. https://doi.org/10.1038/srep13560
Weertman, J. (1971). “Shear stress at the base of a rigidly rotating cirque glacier”, Journal of Glaciology, 10 (58), 31–37.
Zahno, C., Akçar, N., Yavuz, V., Kubik, P.W., Schlüchter, C. (2009). “Surface exposure dating of Late Pleistocene glaciations at the Dedegöl Mountains (Lake Beysehir, SW Turkey)”, Journal of Quaternary Science. 24, 1016–1028. https://doi.org/10.1002/jqs.1280

Late Pleistocene Glaciations in Kovacık, Emerdin And Dumanlı Mountains (Western Taurus)