Küre Dağları Kütlesindeki Dolinlerin Coğrafi Dağılımı

Yıl 2024, Sayı: 12, 1 - 13, 15.04.2024

Celalettin Duran , Bekir Taştan

https://doi.org/10.46453/jader.1363704

Öz

Karstlaşma eriyebilen kayaçların bulunduğu yerlerde ortaya çıkan süreci betimler. Karstlaşma sonucunda birbirinden farklı nitelikte erime ve birikim şekilleri ortaya çıkar. Bu yerşekillerinden birisi de dolinlerdir. Dolinlerin geliştiği alanlarda; tarım, yerleşme, bitki örtüsü ve iklim üzerinde farklı etkilerinin olduğu bilinmektedir. Bu çalışmada Küre Dağları Kütlesi üzerinde gelişen dolinlerin coğrafi dağılımının, dolinlerle jeolojik birimlerin, jeomorfoloji ve arazi örtüsüyle olan ilişkilerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Dolinlerin mekansal dağlımı Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) tabanlı Kernel Yoğunluk Analiziyle gerçekleştirilmiştir. Dolinlerin jeolojik birimlerle olan ilişkisini belirleyebilmek için MTA’nın 1/500000 ölçekli jeoloji haritası, arazi kullanımı/örtüsüyle ilişkisini ortaya çıkarmak içinse ESRI Land Use/Cover 2022 (10m) verileri kullanılmıştır. Topografya haritalarındaki dolinler konumlarına göre Coğrafi Bilgi Sistemleri yazılım ortamında poligon şeklinde sayısallaştırılarak kaydedilmiştir. Oluşturulan bu noktasal değerler kullanılarak dolinlerin dağılımı ve yükseltisi belirlenmiş ve dolin yoğunlukları ortaya konmuştur. Araştırmadan elde edilen bulgulara göre alanda bulunan dolin sayısının toplamda 2859 adet olduğu ortaya çıkmıştır. Küre Dağları Milli Parkı çevresinde dolin yoğunluğunun fazla olması dikkat çekicidir. Benzer şekilde jeolojik birimlerden neritik kireçtaşlarında dolin yoğunluğunun fazla olduğu ortaya çıkmıştır. Dolinlerin bulunduğu alanda yoğun bitki örtüsü göze çarpmaktadır. Genellikle karstlaşmanın görüldüğü alanlarda bitki örtüsü ya seyrek ya da pek bulunmaz. Bu özellik karstik alanlardaki arazilerin, üzerindeki bitki örtüsüyle ilişkisine aykırı bir durum olarak göze çarpmaktadır. Dolinlerin geliştiği en yaygın jeolojik birim Jura-Kretase yaşlı İnaltı Formasyonu’dur. Dolinlerin yaygın olduğu alanlar karstlaşmanın morfolojik yansımasıyla paralel, pürüzlü, ondülasyonlu plato sahalarıdır. 750-1500 metre aralığında dolin oluşumu daha fazladır. Dolinlerin bazı özelliklerinin tanıtıldığı bu çalışmaya ilaveten araştırma sahasının fiziksel özellikleri, dolinlerin oluşum şartları, dolinlerin şekilsel özellikleriyle ilgili daha kapsamlı araştırmalara ihtiyaç bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), Coğrafi Dağılım, Küre Dağları, Dolin

The Geographical Distribution of Dolines on Küre Mountains Massif

Öz

Karstification is the term used to describe the process where rocks are melting. Different types of melting and accumulation formations appear as a result of karstification. Dolines are one of these landforms. Dolines are recognised to impact local agriculture, population density, vegetation, and climate. This study sought to ascertain the relationships between dolines and geological units, geomorphology, land cover, and the geographic distribution of dolines developed on the Küre Mountains Massif. Kernel Density Analysis, based on Geographic Information Systems (GIS), was used to realise the spatial distribution of dolines. The link between dolines and geological units was ascertained using the MTA's 1/500000 scale geological map. The association with land use/cover was discovered using ESRI Land Use/Cover 2022 (10m) data. According to their placements, the dolines on the topography maps were digitally captured and saved as polygons in the GIS software environment. These point data were used to determine the distribution and height of dolines and their densities. The results show a tremendous doline density near the Küre Mountains National Park. Similar findings showed that neritic limestones had a high doline density among geological units. In the vicinity of the dolines, there is apparent dense vegetation. The Jurassic-Cretaceous Inalti Formation is the geological unit where dolines most frequently form. Dolines are typically found in parallel, rugged, corrugated plateau areas with karstification as their morphological expression. Doline formation is more frequent between 750 and 1500 meters. There is a need for more comprehensive studies on the physical characteristics of the research area, the formation conditions of dolines, and the morphological characteristics of dolines.

Anahtar Kelimeler

Geographical Information Systems (GIS), Geographical Distribution, Küre Mountains, Dolin

Kaynakça

• Andreychouk, V. (2016). The system nature of karst landscape and principles of cave protection resulting from it. Zeitschrift für Geomorphologie, 60(2), 257-291. https://doi.org/10.1127/zfg_suppl/2016/00300
• Ataol, M. & Şimşek, M. (2022). Çankırı Jips Platosu Üzerindeki Çözünme Dolinlerinin Morfometrik Özellikleri. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (8), 48-60. https://doi.org/10.46453/jader.1070171
• Aydın, S. & Tuncer, K. (2021). Bozdağ’da (Denizli) dolinlerin morfometrik özellikleri. Türk Coğrafya Dergisi, (78), 33-48. https://doi.org/10.17211/tcd.1013232
• Aylar, F., Zeybek, H. İ., & Dinçer, H. (2018). Küre Dağları’nın Devrekâni ve Aydos çayları arasında kalan bölümünde karstlaşma ve karstik şekiller. Doğu Coğrafya Dergisi, 23(39), 1-24. https://doi.org/10.17295/ataunidcd.430691
• Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı (2022). Küre Dağları Milli Parkı. https : // www.bakka.gov.tr / haber / kure-daglari-milli-parki-tanitim-kitabi-ve-bisiklet-turizmi-raporu-yayinda/1311. Erişim tarihi: 05.06.2023.
• Bauer, C. (2015). Analysis of dolines using multiple methods applied to airborne laser scanning data. Geomorphology, 250, 78-88. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2015.08.015
• Bondesan, A., Meneghel, M., & Sauro, U. (1992). Morphometric analysis of dolines. International Journal of Speleology, 21(1), 1–55. doi: 10.5038/1827-806X.21.1.1. https://doi.org/10.5038/1827-806X.21.1.1
• Coşkun, S. (2021). Küre Dağlarının Kastamonu iklimi üzerindeki etkileri. Türk Coğrafya Dergisi, (77), 37-52. https://doi.org / 10.17211 / tcd.833701. https://doi.org/10.17211/tcd.833701
• Çetinkaya, G., Şimşek, M., Öztürk, M.Z. (2023) Doğu Toroslar’daki Çözünme Dolinlerinin Morfometrik Özellikleri / Morphometric Properties of Solution Dolines in the Eastern Taurus, Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi / Journal of Geomorphological Researches 2023 (10): 20-33. https://doi.org/10.46453/jader.1201290
• Day, M. (1983). Doline morphology and development in Barbados. Annals of the Association of American Geographers, 73(2), 206-219. https://doi.org/10.1111/j.1467-8306.1983.tb01408.x
• Denizman, C. A. N. (2003). Morphometric and spatial distribution parameters of karstic depressions, Lower Suwannee River Basin, Florida. Journal of cave and karst studies, 65(1), 29-35. Doğan, U. (2004). Dolin sınıflamasında yeni yaklaşımlar, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24 (1), 249-269.
• Doğan, U., & Özel, S. (2005). Gypsum karst and its evolution east of Hafik (Sivas, Turkey). Geomorphology, 71(3-4), 373-388. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2005.04.009 Dönmez, Y., & Aydınözü, D. (2012). Bitki özellikleri açısından Türkiye. Coğrafya Dergisi, 1(24), 1-17.
• Duran, C. (2017). Kastamonu İli ve yakın çevresinde sıcaklığın ve yağışın yöresel dağılımı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 (52), 509-517. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2017.1911
• Duran, C. (2021). Küre Dağları Milli Parkı çevresindeki yerleşim yerlerinin ve nüfusun coğrafi dağılımı. Uluslararası Batı Karadeniz Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 5(2), 270-288.
• Erinç, S., Ertek, A., & Güneysu, C. (2001). Jeomorfoloji II. Der Yayınları. İstanbul. https://doi.org/10.46452/baksoder.1012813
• Faivre, S., & Pahernik, M. (2007). Structural influences on the spatial distribution of dolines, Island of Brač, Croatia. Zeitschrift für Geomorphologie, 51(4), 487-503. https://doi.org/10.1127/0372-8854/2007/0051-0487
• Ford, D., & Williams, P. D. (2007). Karst hydrogeology and geomorphology. John Wiley & Sons. https://doi.org/10.1002/9781118684986
• Galati, S. (2006). Geographic Information Systems Demystified, Artech House. Boston, London
• Gökkaya, E., Gutiérrez, F., Ferk, M., & Görüm, T. (2021). Sinkhole development in the Sivas gypsum karst, Turkey. Geomorphology, 386, 107746. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2021.107746
• Güney, K. (2021) Küre Dağları Milli Parkı'nın (Kastamonu) riparian vejetasyonunun sintaksonomik analizi. Doktora tezi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Ankara.
• Haining, R. (2003). Spatial Data Analysis: Theory and Practice, Cambridge University Press.
• İzbırak, R. (1961). Kokurdan nedir? Harita Genel Müdürlüğü Yayınlarından Harita Dergisi Sayı 62, Ss: 41-54.
• Kazancı, N. Suludere, Y.; Mülazımoğlu, N.S., Tuzcu, S. Mengi, H. Hakyemez, H.Y. (2009). Milli parklarda jeolojik miras-7. Küre Dağları Milli Parkı ve çevresi jeositleri (Kastamonu-Bartın). TÜBİTAK, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, Ankara Üniversitesi, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeolojik Mirası Koruma Derneği ortak projesi. Ankara.
• Keskin, İ., & Yılmaz, I. (2016). Morphometric and geological features of karstic depressions in gypsum (Sivas, Turkey). Environmental Earth Sciences, 75. doi: 10.1007/s12665-016-5845-5
• Kurter, A. (1982). Kastamonu ve çevresinin doğal görünümü. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 2930, İstanbul.
• Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü-MTA (2009). Türkiye Jeoloji Haritaları Kastamonu f-32 paftası. Jeoloji Etütleri Dairesi Ankara.
• Miller, H. (2004). "Tobler's First Law and Spatial Analysis". Annals of the Association of American Geographers. 94 (2): 284–289. https://doi.org/10.1111/j.1467-8306.2004.09402005.x
• Öztürk M. Z., & Savran, A. (2020). An oasis in the Central Anatolian steppe: the ecology of a callopse doline. Acta Biologica Turcica, 33(2), 100-113.
• Öztürk, M. Z. (2018). Karstik kapalı depresyonların (dolinlerin) morfometrik analizleri. Coğrafya Dergisi, (36), 1-13. https://doi.org/10.26650/JGEOG371149
• Öztürk, M. Z. (2020). Fluvio-karstic evolution of the Taşeli Plateau (Central Taurus, Turkey). Turkish Journal of Earth Sciences, 29(5), 733-746. https://doi.org/10.3906/yer-1908-1
• Öztürk, M. Z. ve Şimşek, M. (2021). Dolinler (Koyaklar). Bilim ve Teknik Dergisi, (Sayı 645), Ss: 61-65.
• Öztürk, M. Z., Şener, M. F., Şener, M., & Şimşek, M. (2018b). Structural controls on distribution of dolines on Mount Anamas (Taurus Mountains, Turkey). Geomorphology, 317, 107-116. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2018.05.023
• Öztürk, M. Z., Şimşek, M., Şener, M. F., & Utlu, M. (2018a). GIS-based analysis of doline density on Taurus Mountains, Turkey. Environmental Earth Sciences, 77, 1-13. https://doi.org/10.1007/s12665-018-7717-7
• Öztürk, M. Z., Şimşek, M., Utlu, M., & Şener, M. F. (2017). Karstic depressions on Bolkar Mountain plateau, Central Taurus (Turkey): Distribution characteristics and tectonic effect on orientation. Turkish Journal of Earth Sciences, 26(4), 302-313. https://doi.org/10.3906/yer-1702-3
• Öztürk, M., Şimşek, M., & Utlu, M. (2015). Tahtalı Dağları (Orta Toroslar) karst platosu üzerinde dolin ve uvala gelişiminin CBS tabanlı analizi. Türk Coğrafya Dergisi, (65), 59-68. https://doi.org/10.17211/tcd.22648
• Pekcan, N. (1999). Karst jeomorfolojisi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Pepe, M., & Parise, M. (2014). Structural control on development of karst landscape in the Salento Peninsula (Apulia, SE Italy). Acta Carsologica, 43(1). https://doi.org/10.3986/ac.v43i1.643
• Poyraz, M., Öztürk, M. Z. ve Soykan, A. (2021). Sivas jips karstında dolin yoğunluğunun CBS tabanlı analizi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (6), 67-80. https://doi.org/10.46453/jader.863090
• Sauro, U. (2003). Dolines and sinkholes: aspects of evolution and problems of classification. Acta carsologica, 32(2). https://doi.org/10.3986/ac.v32i2.335
• Sener, M. F. & Ozturk, M. Z. (2019). Relict drainage effects on distribution and morphometry of karst depressions: A case study from Central Taurus (Turkey). https://doi.org/10.4311/2018ES0111
• Siska, P. P., Goovaerts, P. & Hung, I. K. (2016). Evaluating susceptibility of karst dolines (sinkholes) for collapse in Sango, Tennessee, USA. Progress in physical geography, 40(4), 579-597.https://doi.org/10.1177/0309133316638816
• Şimşek, M. (2021). Silifke-Gülnar platosunda (Orta Toroslar) paleovadi sistemlerinin yüzey karstlaşması üzerine etkisi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (7), 48-60. https://doi.org/10.46453/jader.949862
• Şimşek, M., Öztürk, M. Z., & Turoğlu, H. (2019). Geyik Dağı üzerindeki dolin ve uvalaların morfotektonik önemi. Türk Coğrafya Dergisi, (72), 13-20. https://doi.org/10.17211/tcd.501724
• Tan, Y. E. (2019). Karabük ve Safranbolu havzasının karst jeomorfolojisi. Yüksek lisans tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Karabük Üniversitesi. Karabük.
• Tobler W. (1970) "A computer movie simulating urban growth in the Detroit region" Economic Geography, 46 (Supplement) 234–240. https://doi.org/10.2307/143141
• Tüysüz, O. 2022. Geology of the Kurucaşile-Cide Region, NW Türkiye. Bulletin of the Mineral Research and Exploration 167, 149-178.
• Tüysüz, O., Aksay, A., Yiğitbaş, E. 2004. Batı Karadeniz Bölgesi Litostratigrafi Birimleri. Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü yayınları.
• URL-1: Küre Dağları Milli Parkı. Https: // bolge10.tarimorman.gov.tr / Menu / 39 / Kure-Daglari-Milli-Parki. Son erişim tarihi: 18.07.2023
• URL-2: Küre Dağları Milli Parkı – Flora & Fauna. Https: // www.dogadergisi.com / kure-daglari-milli-parki-flora-fauna/ Erişim tarihi: 19.07.2023
• URL-3: Küre Dağları Milli Parkı – Kastamonu. Https: // www.kulturportali.gov.tr / turkiye / kastamonu / gezilecekyer / kure-daglari-mll-parki. Erişim tarihi: 05.06.2023
• URL-4: How Kernel Density Works. https://pro.arcgis.com/en/pro-app/latest/tool-reference/spatial-analyst/how-kernel-density-works.htm. Erişim tarihi: 11.06.2023
• URL-5: https: // livingatlas.arcgis.com / landcover explorer / #mapCenter=32.689%2C41.438 % 2 C8 & mode=swipe & timeExtent=2017 % 2C2022 &downloadMode=true. Erişim tarihi: 12.06.2023
• Utlu, M., & Öztürk, M. Z. (2023). Comparison of morphometric characteristics of dolines delineated from TOPO-Maps and UAV-DEMs. Environmental Earth Sciences, 82(7), 165. https://doi.org/10.1007/s12665-023-10862-x
• Üzülmez, M. (2019). Coğrafi Bilgi Sistemleri ile Morfometrik Analize Bir Örnek: Suat Uğurlu Baraj Gölü Çevresi. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (6), 225-253. Zeybek, H. İ. ve Ekşioğlu, A. G. (2021). Torul (Gümüşhane) batısında dolin topografyası. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi, 12(2), 697-707.