Beydağları'nın Jeomorfolojik Özelliklerine Morfometrik Yaklaşım

Yıl 2024, Sayı: 13, 1 - 22

Fatih Darıcı , Cihan Bayrakdar

https://doi.org/10.46453/jader.1458005

Öz

Teke Yarımadası’nın en doğusunda bulunan ve bölgenin en yüksek zirvesine (Kızlarsivrisi Tepe, 3070 m) sahip olan Beydağları, batıda Elmalı Ovası (1100 m), doğuda Alakır Çayı arasında yer alan ve 2700 m’yi geçen birçok zirve barındıran oldukça yüksek bir kütledir. Yapısal özellikleri bakımından bütünüyle otokton bir yapıda olan Beydağları, kalın bir kireçtaşı istifinden oluşmaktadır. Bu çalışmada Beydağları’nın jeomorfolojik gelişiminde rol oynayan etken ve süreçlerin Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) tabanlı morfometrik analizler ve kapsamlı arazi çalışmaları ile desteklenerek belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda birtakım jeomorfik indislerden faydalanılmıştır. Bunlar; eğim ve bakı analizleri, hipsometrik eğri ve integrali, dağ cephesi sinüzite indeksi, vadi tabanı genişliği-vadi tabanı yüksekliği oranı, kapalı depresyon analizi ve swath profillerdir. Elde edilen sonuçlara göre, hipsometrik integral değerin 0,48 olup bu değer sahanın gençlik evresinden olgunluğa geçiş aşamasında olduğunu göstermektedir. Dağ cephesi sinüzite oranlarına bakıldığında ise güney, güneydoğu ve güneybatı dağ cephesinin kuzeybatı ve kuzeydoğu dağ cephesinden tektonik aktivitenin daha yüksek olduğunu göstermektedir. Akarsu havzalarının orta ve yukarı çığırlarından hesaplanan vadi tabanı genişliği - vadi tabanı yüksekliği oranı düşük (1’in altında) değerlere sahiptir. Kapalı depresyon analizine göre de 1761 km2 alanda derinlikleri 96 m’ye ulaşan kapalı depresyonlar (dolinler, uvalalar ve polyeler) tespit edilmiş olup, bu depresyolar arasında dolinler geniş bir alanda yayılış göstermektedir. Swath profilleri, çalışma sahasının yer aldığı dağlık bölgede yükselme delilleri göstermektedir. Bu analiz sonuçları çalışma sahasının jeomorfolojik gelişiminde tektonik hareketlerin, buzullaşmanın, karstlaşmanın ve flüvyal süreçlerin etkili olduğuna işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Beydağları, Morfometri, Coğrafi Bilgi Sistemleri, Jeomorfoloji

Teşekkür

Bu çalışma “Beydağları’nın Morfometrik Özellikleri” başlıklı yüksek lisans tez çalışmasından üretilmiş ve Uluslararası Jeomorfoloji Sempozyumu (UJES 2022)’nda poster bildiri olarak sunulmuştur.

Morphometric Approach to the Geomorphological Features of Beydağları

Öz

Beydağları, which is located in the easternmost part of the Teke Peninsula and has the highest peak of the region (Kızlarsivrisi Tepe, 3070 m), is a very high mass located between the Elmalı Plain (1100 m) in the west and the Alakır River in the east and hosts many peaks exceeding 2700 m. Beydağları, which has a completely autochthonous structure in terms of its structural features, consists of a thick limestone stack. The aim of this study is to reveal the factors and processes that play a role in the geomorphological development of Beydağları, supported by Geographic Information Systems (GIS) based morphometric analyses and comprehensive field studies. In this context, a number of geomorphic indices were utilized. These; slope and aspect analysis, hypsometric curve and integral, mountain front sinusity index, valley floor width-valley floor height ratio, closed depression analysis and swath profiles. According to the results obtained, the hypsometric integral value is 0.48 and this value indicates that the field is in the transition stage from youth to maturity. When the mountain front sinusity rates are analysed, it is seen that the south, southeast and southwest mountain fronts have higher tectonic activity than the northwest and northeast mountain fronts. The valley floor width - valley floor height ratio calculated from the middle and upper reaches of the river basins has low values (below 1). According to the closed depression analysis, closed depressions (dolines, uvalas and polyes) with depths up to 96 m were identified in an area of 1761 km2 and among these depressions, dolines are widely distributed. Swath profiles show evidence of uplift in the mountainous region where the study area is located. These analysis results indicate that tectonic movements, glaciation, karstification and fluvial processes are effective in the geomorphological development of the study area.

Anahtar Kelimeler

Beydağları, Morphometry, GIS, Geomorphology

Kaynakça

• Barr, I. D., Spagnolo, M. (2015). Glacial cirques as palaeoenvironmental indicators: Their potential and limitations. Earth-science reviews, 151, 48-78. https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2015.10.004
• Basso, A., Bruno, E., Parise, M., Pepe, M. (2013). Morphometric analysis of sinkholes in a karst coastal area of southern Apulia (Italy). Environmental earth sciences, 70, 2545-2559. DOI: 10.1007/s12665-013-2297-z
• Bayrakdar, C. (2012). Akdağ Kütlesinde (Batı Toroslar) karstlaşma-buzul ilişkisinin jeomorfolojik analizi (Tez No. 314839) [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi.
• Bayrakdar C., Çılğın Z. Sarış, F. (2017). Karadağ’da Pleyistosen Buzullaşmaları, Batı Toroslar, Türkiye (Pleistocene Glaciations in Karadağ, Western Taurus Mountains, Turkey). Türkiye Jeoloji Bülteni, (60), 451-470. https://doi.org/10.25288/tjb.360610
• Bayrakdar, C., Gorum, T., Çılğın, Z., Vockenhuber, C., Ivy-Ochs, S., Akçar, N. (2020). Chronology and geomorphological activity of the Akdag rock avalanche (SW Turkey). Frontiers in Earth Science, 8, 1-20. https://doi.org/10.3389/feart.2020.00295
• Bilgin, T. (2017). Genel kartografya II. Filiz Kitapevi.
• Bogolomov, L. A. (1963). Topografical Interpretation of Aerial Photographs of Natural Landscap, Moscow. Gosgeoltekhizdat, JPRS, 17, 771.
• Bull W. B., Mcfadden, L. D. (1977). Tectonic geomorphology north and south of the Garlock fault, California. In Doehring, D. O. (Ed), Geomorphology in arid regions (pp. 115 –138). State University of New York, Binghamton. http://dx.doi.org/10.4324/9780429299230-5
• Bull, W. B. (2007). Tectonic geomorphology of mountains: a new approach to paleoseismology. Wiley–Blackwell Publishing. DOI:10.1002/9780470692318
• Collins, A. S., Robertson, A. H. (1998). Processes of Late Cretaceous to Late Miocene episodic thrust-sheet translation in the Lycian Taurides, SW Turkey. Journal of the Geological Society (155), 759-772. https://doi.org/10.1144/gsjgs.155.5.0759
• Conrad, O., Bechtel, B., Bock, M., Dietrich, H., Fischer, E., Gerlitz, L., Bohner, J. (2015). System For Automated Geoscientific Analyses (Saga) V. 2.1.4. Geoscientific Model Development, 8(7), 1991-2007. https://doi.org/10.5194/gmd-8-1991-2015
• Cürebal, İ., Erginal, A. E. (2007). Mıhlı çayı havzası’nın jeomorfolojik özelliklerinin jeomorfik indislerle analizi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 6(19), 126-135. https://dergipark.org.tr/en/pub/esosder/issue/6133/82245
• Çılğın, Z. Bayrakdar, C. (2020). Teke Yarımadası’ndaki (Güneybatı Anadolu) glasiyal sirklerin morfometrik özellikleri. Türk Coğrafya Dergisi, (74), 107-121. https://doi.org/10.17211/tcd.729978
• Dal, N. (2023). Türkiye dağları ve dağlık alanların sınıflandırılması (Tez No. 827614) [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi.
• Duszyński, F., Jancewicz, K., Migoń, P. (2018). Evidence for subsurface origin of boulder caves, roofed slots and boulder-filled canyons (Broumov Highland, Czechia). International Journal of Speleology, 47(3), 343-359. https://doi.org/10.5038/1827-806X.47.3.2209
• Elbaşı, E., Özdemir, H. (2018). Marmara denizi akarsu havzalarının morfometrik analizi. Coğrafya Dergisi, (36), 63-84. https://doi.org/10.26650/JGEOG418790
• Hamdouni, R., Irigaray, C., Fernández, T., Chacón, J., Keller, E. A. (2008). Assessment of relative active tectonics, southwest border of the Sierra Nevada (southern Spain). Geomorphology, 96, 150-173. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2007.08.004
• Elhatip, H. (1997). The influence of karstic features on environmental studies in Turkey. Environmental Geology, 31(1-2), 27-33. https://doi.org/10.1007/s002540050160
• Erginal, A. E., Cürebal, İ. (2007). Soldere havzasının jeomorfolojik özelliklerine morfometrik yaklaşım: Jeomorfik indisler ile bir uygulama. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (17), 203-210. https://dergipark.org.tr/tr/pub/susbed/issue/61793/924141
• Ersoy, Ş. (1990). Batı Toros (Likya) naplarının yapısal öğelerinin ve evriminin analizi. Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 37, 5-16. https://jmd.jmo.org.tr/detail-article.php?articlekod=1256
• Evans, I. S., Çılgın, Z., Bayrakdar, C., Canpolat, E. (2021). The form, distribution and palaeoclimatic implications of cirques in southwest Turkey (Western Taurus). Geomorphology, 391, 107885. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2021.107885
• Florinsky, I. V. (1998). Combined analysis of digital terrain models and remotely sensed data in landscape investigations. Progress in Physical Geography, 22, 33-60. https://doi.org/10.1177/030913339802200102
• Gardiner, V. (1990). Drainage Basin Morphometry. In Goudie, A., (Ed), Geomorphological Techniques, (pp. 71-81). Unwin Hyman. https://doi.org/10.4324/9780203430590
• Giaconia, F., Booth-Rea, G., Martínez-Martínez, J. M., Azañón, J. M., Pérez-Peña, J. V., Pérez-Romero, J., Villegas, I. (2012). Geomorphic evidence of active tectonics in the Sierra Alhamilla (eastern Betics, SE Spain). Geomorphology, 145, 90–106. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2011.12.043
• Gökkaya, E., Gutiérrez, F., Ferk, M., Görüm, T. (2021). Sinkhole development in the Sivas gypsum karst, Turkey. Geomorphology, 386, 107746. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2021.107746
• Gönençgil, B., Halis, O. (2021). Samanlı Dağları’nın jeomorfolojik gelişimine ve uzun dönemli erozyon süreçlerine morfometrik yaklaşım. Türk Coğrafya Dergisi, (78), 109-126. https://doi.org/10.17211/tcd.1008678
• Gürboğa, Ş., Aktürk, Ö. (2018). Elmalı havzası (Antalya) ve yakın çevresinin neotektonik ve morfometrik özellikleri. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, (156), 43-68. http://dx.doi.org/10.19076/mta.350176
• Gürbüz, A., Gürer, Ö. F. (2008). Tectonic geomorphology of the North Anatolian fault zone in the lake Sapanca Basin (eastern Marmara Region, Turkey). Geosciences Journal, 12, 215-225. DOI: 10.1007/s12303-008-0022-9
• Harding, A. E. (2006). Changes in Mediterranean climate extremes: patterns, causes and impacts of change [Unpublished doctoral dissertation]. University of East Anglia.
• Håkanson, L. (2005). The importance of lake morphometry for the structureand function of lakes. International Review of Hydrobiology: A Journal Covering all Aspects of Limnology and Marine Biology, 90(4), 433-461. https://doi.org/10.1002/iroh.200410775
• Hodgson, M. E. (1998). Comparison of angles from surface slope/aspect algorithms. Cartography and Geographic Information Systems, 25, 173-185. https://doi.org/10.1559/152304098782383106
• Hurtrez, J. E., Sol, C., Lucazeau, F. (1999). Effect of drainage area on hypsometry from an analysis of small‐scale drainage basins in the Siwalik Hills (Central Nepal). Earth Surface Processes and Landforms: The Journal of the British Geomorphological Research Group, 24(9), 799-808. https://doi.org/10.1002/(SICI)1096-9837(199908)24:9%3C799::AID-ESP12%3E3.0.CO;2-4
• Jancewicz, K., Migoń, P., Kasprzak, M. (2019). Connectivity patterns in contrasting types of tableland sandstone relief revealed by Topographic Wetness Index. Science of the Total Environment, 656, 1046-1062. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2018.11.467
• Karabulut, M., Küçükönder, M. Topuz, M. (2013). Alata (Erdemli) Deresi’nin Jeomorfometrik Analizi. İçinde Demirci, A., & Arı, Y. (Eds.), Coğrafyacılar Derneği Yıllık Kongresi Bildiriler Kitabı (ss. 450–459). Coğrafyacılar Derneği Yayınları. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9165
• Keller, E. A., Pinter, N. (2002). Active tectonics: earthquakes, uplift and landscape (2nd ed.). Prentice Hall. https://www2.irsm.cas.cz/ext/ethiopia/materials/papers/tectonic_geomorphology/Active%20tectonics_Keller_Pinter_small.pdf
• Keserci, F., Bayrakdar, C., Çılğın, Z., Evans, I. S. (2023). Modeling the form, distribution and paleoclimatic implications of former glaciers in the Teke Peninsula (Eastern Mediterranean, Turkey). Geomorphology, 431, 108683. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2023.108683
• Keskin, I., Yılmaz, I. (2016). Morphometric and geological features of karstic depressions in gypsum (Sivas, Turkey). Environmental Earth Sciences, 75, 1-14. DOI: 10.1007/s12665-016-5845-5
• Kołodyńska-Gawrysiak, R., Gawrysiak, L., Poesen, J., Plak, A. (2021). The impact of closed depressions on soil organic carbon storage in eroded loess landscapes of E Poland. Authorea Preprints. https://doi.org/10.22541/au.162584678.87302701/v1
• Louis, H. L. (1944). Evidence for Pleistocene glaciation in Anatolia (in German). Geologische Rundschau, 34(7-8), 447-481. https://link.springer.com/article/10.1007/BF01803099
• Messerli, B. (1967). Die eiszeitliche und die gegenwartige Vergletscherung in Mittelmeerraum. Geographica Helvetica, 22(3), 105-228. http://dx.doi.org/10.5194/gh-22-105-1967 MTA Yerbilimleri Portalı. (2021, Kasım). 1/500.000 ölçekli jeoloji haritası. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü. http://yerbilimleri.mta.gov.tr/
• Okay, A.I., Özgül, N. (1984). HP/LT metamorphism and the structure of the Alanya Massif, Southern Turkey: an allochthonous composite tectonic sheet. Geological Society, London, Special Publications, 17(1), 429–439. https://doi.org/10.1144/GSL.SP.1984.017.01.30
• Öner, E. (2009). Güneybatı Anadolu’nun kıyı jeomorfolojisi (Teke Yarımadası kıyı bölümü) (Proje No. 199Y078). TÜBİTAK. https://search.trdizin.gov.tr/tr/yayin/detay/610504/guneybati-anadolunun-kiyi-jeomorfolojisi-teke-yarimadasi-kiyi-bolumu
• Özdemir, H. (2007). Havran Çayı Havzasının (Balıkesir) Cbs ve uzaktan algılama yöntemleriyle taşkın ve heyelan risk analizi (Tez No. 215084) [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi.
• Özkaymak, Ç., Sözbilir, H. (2012). Tectonic geomorphology of the Spildağı high ranges, western Anatolia. Geomorphology, 173, 128-140. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2012.06.003
• Özsayın, E. (2016). Relative tectonic activity assessment of the Çameli Basin, Western Anatolia, using geomorphic indices. Geodinamica Acta, 28(4), 241-253. https://doi.org/10.1080/09853111.2015.1128180
• Öztürk, M. Z., Şimşek, M., Şener, M. F., Utlu, M. (2018). GIS based analysis of doline density on Taurus Mountains, Turkey. Environmental Earth Sciences, 77, 1-13. https://doi.org/10.1007/s12665-018-7717-7
• Patton, P.C. (1988). Drainage Basin Morphometry and Floods. In Baker, V., Kochel, R. and Patton, P., (Eds.), Flood geomorphology (pp. 51-65). Wiley. https://doi.org/10.1016/0012-8252(90)90008-J
• Pekcan, N. (2019). Karst jeomorfolojisi. Filiz Kitapevi.
• Pérez-Peña, J. V., Al-Awabdeh, M., Azañón, J. M., Galve, J. P., Boothrea, G., Nottı, D. (2017). SwathProfiler and NProfiler: Two new ArcGIS Add-ins for the automatic extraction of swath and normalized river profiles. Computers & Geosciences, 104, 135- 150. https://doi.org/10.1016/j.cageo.2016.08.008
• Pike, R. (1995). Geomorphometry – progress, practice, and prospect. Zeitschrift für Geomorphologie Supplementband, 101, 221-238.
• Pike, R. (2000). Geomorphometry — diversity in quantitative surface analysis. Progress in Physical Geography, 24, 1-20. https://doi.org/10.1177/030913330002400101
• Pike, R., Evans, I., Hengl, T. (2009). Geomorphometry: a brief guide. In Hengl, T., & Reuter, H.I. (Eds.), Geomorphometry: Concepts, Software, Applications (pp. 3-30). Elsevier. https://doi.org/10.1016/S0166-2481(08)00001-9
• Rasemann, S., Schmidt, J., Schrott, L., Dikau, R. (2004). Geomorphometry in mountain terrain. In Bishop M. P., & Shroder, J. F. (Eds.), GIS & Mountain Geomorphology. (pp. 101-145). Springer. http://dx.doi.org/10.1029/2004EO510009
• Sayhan, S. (1990). Teke yarımadasının bitki coğrafyası (Tez No. 9373) [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi.
• Smith, B., & Mark, D. M. (2001). Geographical categories: an ontological investigation. International journal of geographical information science, 15(7), 591-612. https://doi.org/10.1080/13658810110061199
• Smith, B., & Mark, D. M. (2003). Do mountains exist? Towards an ontology of landforms. Environment and Planning B: Planning and Design, 30(3), 411-427. https://doi.org/10.1068/b12821
• Sol, B. (2017). Mudurnu çayı havzası’nın (Taşburun–Abant gölü batısı arası) flüvyo-tektonik jeomorfolojisi (Tez No. 482248) [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi.
• Strahler, A. N. (1952). Hypsometric (area-altitude) Analysis of Erosional Topography. Geological Society of America Bulletin, 63, 1117-1142. https://doi.org/10.1130/0016-7606(1952)63[1117:HAAOET]2.0.CO;2
• Şenel, M. (1997). 1:100.000 ölçekli Türkiye jeoloji haritaları, Antalya – L10 paftası (Yayın No. 7). Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi.
• Şener, M. F., Şimşek, M., Utlu, M., Öztürk, M. Z., Sözbilir, H. (2023). Morphotectonic development of surface karst in Western Taurus (Türkiye). Carbonates Evaporites, (38), 78. https://doi.org/10.1007/s13146-023-00900-x
• Şimşek, M. (2018). Geyik Dağı Kütlesi’nde (Orta Toroslar) karstik depresyonların dağılışı ve bu dağılışa etki eden faktörler (Tez No. 495843). [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi], Yök Tez Merkezi.
• Şimşek, M., Öztürk, M. Z., Turoğlu, H. (2019). Geyik Dağı üzerindeki dolin ve uvalaların morfotektonik önemi. Türk Coğrafya Dergisi, (72), 13-20. https://doi.org/10.17211/tcd.501724
• Tarı, U. Tüysüz, O. (2008). İzmit Körfezi ve çevresinin morfotektoniği. İTÜ Mühendislik Dergisi, 7(1), 17-28. http://www.itudergi.itu.edu.tr/index.php/itudergisi_d/article/viewFile/383/329
• Turoğlu, H. (1997). İyidere havzasının hidrografik özelliklerine sayısal yaklaşım. Türk Coğrafya Dergisi, (32), 355-364. https://dergipark.org.tr/en/pub/tcd/issue/21255/228106
• Turoğlu, H., Özdemir, H. (2005). Bartın’da sel ve taşkınlar: sebepler, etkiler, önleme ve zarar azaltma önerileri. Çantay Kitapevi.
• Turoğlu, H. (2011). Buzullar ve buzul jeomorfolojisi. Çantay Kitabevi.
• Utlu, M., Toprak, A., Özdemir, H. (2012). Köyceğiz Gölü kuzey havzalarının jeomorfometrik analizlere bağlı değerlendirilmesi. İçinde Korkmaz, H., & Karataş, A. (Eds.), III. Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı (ss. 768- 776). Hatay. https://www.researchgate.net/publication/330566110_Koycegiz_Golu_Kuzey_Havzalarinin_Jeomorfometrik_Analizlere_Bagli_Degerlendirilmesi
• Verstappen, H. T. (1983). Applied geomorphology. ITC Enschede. https://doi.org/10.7202/032573ar
• Yasan, O. (2019). Teke Yarımadası’nda kuvaterner buzullaşmalarının alansal dağılışında iklimin etkisi (Tez No. 580759) [Yüksek lisans tezi, Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi.
• Yasan, O., Sarış, F., Bayrakdar, C. (2019). Dağlık alanların iklim özelliklerini belirlemede CBS tabanlı enterpolasyon yöntemlerinin kullanımı: Batı Toroslar örneği. İçinde Akköprü, E., Döker, M.F. (Eds.), Coğrafya Araştırmalarında Coğrafi Bilgi Sistemleri Uygulamaları (ss. 197-214). Pegem Akademi. http://dx.doi.org/10.14527/9786052419878.09
• Yıldırım, C. (2014). Relative tectonic activity assessment of the Tuz Gölü fault zone; Central Anatolia, Turkey. Tectonophysics, 630, 183-192. https://doi.org/10.1016/j.tecto.2014.05.023
• Wobus, C. W., Whipple, K.X., Hodges, K. V. (2006). Neotectonics of the central Nepalese Himalaya: Constraints from geomorphology, detrital 40Ar/39Ar thermochronology, and thermal modeling. Tectonics 25, 1–18. https://doi.org/10.1029/2005TC001935
• Xoplaki, E. (2002). Climate variability over the Mediterranean, [Doctoral dissertation]. Inauguraldissertation der Philosopisch-naturwisswnschaftlichen Fakultät der Universität Bern.