Late Quaternary Glaciation of Mount Köse (Ağrı): Glacier Reconstruction and Paleoclimatic Applications

Yıl 2025, Sayı: 14, 97 - 125, 15.04.2025

Ferhat Keserci

https://doi.org/10.46453/jader.1651329

Öz

Mount Köse is located 40 km northwest of Ağrı and has an elevation of 3,433 meters, primarily composed of Upper Miocene andesites. It is one of the mountains in Eastern and Northeastern Anatolia that experienced Late Quaternary glaciation. While no modern glaciers exist today, traces of Late Quaternary glaciers and rock glaciers remain well-preserved. In this study, glacial geomorphological evidence of glaciation on Mount Köse was identified for the first time using satellite imagery and subsequently verified through field surveys. The geomorphological evolution of Mount Köse during the Quaternary period was analyzed by considering the climatic and volcanic characteristics of the region. For this purpose, data obtained from field studies, unmanned aerial vehicles (UAVs), and meteorological stations were analyzed within a Geographic Information Systems (GIS) framework. Mount Köse is influenced by moist air masses of Atlantic and Mediterranean origin, which follow a southwest-northeast trajectory during winter, enhancing orographic precipitation and contributing to glacier expansion. Additionally, glacier reconstruction studies and paleo-equilibrium line altitude (pELA) calculations were performed to improve the understanding of glacial geomorphology in the region. The presence of a cirque and a cirque glacier measuring 2,035 meters in length confirms the existence of glaciers during the Late Quaternary period. According to the glacier morphometry data obtained from numerical modeling, the terminal position of the glacier extended down to 2,620 meters. During its maximum extent, the paleoglacier covered an area of approximately 0.65 km², with a total volume of ~0.0182 km³. The average glacier thickness was calculated as 28 meters, while the maximum thickness reached 79 meters. The pELA value of Mount Köse was determined as ~2,760 meters using the AABR (1.56) method. Paleotemperature and precipitation reconstructions based on this pELA value indicate that, compared to present conditions, paleoclimatic conditions required a 7–9°C decrease in temperature and a % 38-79 increase in precipitation to sustain glaciers, accounting for error margins in the estimations.

Anahtar Kelimeler

Mount Köse, Late Quaternary glaciations, Glacier modeling, Equilibrium line altitude, Paleoclimatic reconstruction

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

122Y360

Teşekkür

I would like to thank the Scientific and Technological Research Council of Turkey (TÜBİTAK) for supporting this study under project number 122Y360.

Köse Dağı’nda (Ağrı) Geç Kuvaterner Buzullaşması; Buzul Rekonstrüksiyonu ve Paleoiklimsel Uygulamalar

Öz

Köse Dağı, Ağrı’nın 40 km kuzeybatısında yer almakta olup, 3433 metre rakıma sahip ve büyük ölçüde üst miyosen andezitlerden oluşmaktadır. Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu’da Geç Kuvaterner buzullaşmasına maruz kalan dağlardan biridir. Günümüzde güncel buzullar bulunmamakla beraber, Geç Kuvaterner dönemine ait buzulların ve kaya buzullarının izleri hala belirginliğini korumaktadır. Bu çalışmada, Köse Dağındaki buzullaşma süreçleri ile ilgili jeomorfolojik izler ve/veya deliller ilk kez uydu görüntülerinden tespit edilmiş ve saha çalışmalarıyla doğrulanmıştır. Köse Dağı’nın Kuvaterner dönemi boyunca geçirdiği jeomorfolojik evrim, bölgenin iklimsel ve volkanik özellikler göz önünde bulundurularak açıklanmıştır. Bu amaç doğrultusunda, saha çalışmasından, insansız hava araçlarından ve meteoroloji istasyonlarından elde edilen veriler, coğrafi bilgi sistemleri ortamında analiz edilmiştir. Köse Dağı, kış aylarında güneybatı-kuzeydoğu rotayı izleyen Atlantik ve Akdeniz kökenli nemli hava kütlelerinden etkilenmekte ve orografik etkilerle güçlenmiş yağışların oluşmasını sağlayarak buzulların büyümesine katkıda bulunmuştur. Bunun yanı sıra, buzul rekonstrüksiyon çalışmaları ve paleo-denge hattı yüksekliği (pELA) hesaplamaları gerçekleştirilerek, bölgedeki buzul jeomorfolojisinin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlanmıştır. Köse Dağı’nda bir adet sirk ve 2035 m uzunluğunda bir sirk buzulunun varlığı, Geç Kuvaterner döneminde buzulların varlığını göstermektedir. Buzul modeli ile elde edilen buzul morfometrisi verilerine göre buzul terminal seviyesinin 2620 metreye kadar indiğini ortaya koymaktadır. Paleobuzulların maksimum yayılım döneminde buzullar yaklaşık 0.65 km²’lik bir alanı kaplamış, toplam hacmi ise yaklaşık 0.0182 km³ olarak hesaplanmıştır. Ortalama buzul kalınlıkları 28 metre, maksimum buz kalınlıkları ise 79 metre olarak belirlenmiştir. Köse Dağı’ndaki pELA değeri, AABR (1.56 ) oranı kullanılarak hesaplanmış ve yaklaşık 2760 metre olarak hesaplanmıştır. pELA hesaplamaları neticesinde elde edilen değer üzerinden gerçekleştirilen paleosıcaklık ve yağış rekonstrüksiyonları ile buzulları oluşturan en olası paleoklimatik koşulların günümüzle karşılaştırıldığında hata oranları’da dahil edilerek %38-79 oranında daha fazla yağış ve 7-9 °C daha düşük sıcaklık gerektirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Köse Dağı, Geç Kuvaterner buzullaşmaları, Buzul modellemesi, Denge hattı yüksekliği, Paleo iklimsel rekonstrüksiyon

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

122Y360

Teşekkür

Bu çalışmayı, 122Y360 proje numarasıyla destekleyen Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK)’na teşekkür ederim.

Kaynakça

• Akçar, N., Yavuz, V., Ivy-Ochs, S., Kubik, P. W., Vardar, M., Schlüchter, C. (2007). Paleoglacial records from Kavron Valley, NE Turkey: field and cosmogenic exposure dating evidence. Quaternary International, 164-165, 170-183. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2006.12.020
• Akçar, N., Yavuz, V., Ivy-Ochs, S., Kubik, P. W., Vardar, M., Schlüchter, C. (2008). A case for a downwasting mountain glacier during Termination I, Verçenik valley, northeastern Turkey. Journal of Quaternary Science, 23 (3), 273-285. https://doi.org/10.1002/jqs.1144
• Akçar, N., Yavuz, V., Yeşilyurt, S., Ivy-Ochs, S., Reber R., Bayrakdar, C., Kubik, P.W., Zahno, C., Schlüchter, C. (2017). Synchronous last glacial maximum across the anatolian Peninsula. Geol Soc, 433(1):251–269. https://doi.org/10.1144/SP433.7
• Ardel, A., Kurter, A. ve Dönmez, Y. (1969). Klimatoloji Tatbikatları. İstanbul Üniversitesi Ede. Fak. Coğ. Enst. Yayınları, İstanbul
• Arkel, N.A. (1973). Die gegenwärtige Vergletscherung des Ararat. Zeitschrift für Gletscherkunde und Glazialgeologie, 9(1–2), 89-103.
• Atalay, İ. (1983). Mescit Dağı’nın glasiyal morfolojisi. Ege Coğrafya Dergisi, 2, 129-138. https://dergipark.org.tr/en/download/articlefile/56927.
• Aydınözü, D. (2008). Yükseldikçe Bölgelerimize Göre Her 100 m.deki Yağış Artışı Üzerine Bir Deneme. Marmara Coğrafya Dergisi, 17:172–84. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3161
• Aykut, T. (2021). Determination of groundwater potential zones using Geographical Information Systems (GIS) and Analytic Hierarchy Process (AHP) between Edirne-Kalkansogut (northwestern Turkey). Groundw. Sustain. Dev., 12, 100545. https://doi.org/10.1016/j.gsd.2021.100545
• Azzoni, R. S., Zerboni, A., Pelfini, M., Garzonio, C. A., Cioni, R., Meraldi, E., Smiraglia, C., Diolaiuti, G. A. (2017). Geomorphology of Mount Ararat/Ağrı Dağı (Ağrı Dağı Milli Parkı, Eastern Anatolia, Turkey). Journal of Maps, 13 (2), 182-190. https://doi.org/10.1080/17445647.2017.127908.
• Azzoni, R. S., Fugazza, D., Garzonio, C. A., Nicoll, K., Diolaiuti, G. A., Pelfini, M., & Zerboni, A. (2019). Geomorphological effects of the 1840 Ahora Gorge catastrophe on Mount Ararat (Eastern Turkey). Geomorphology, 332, 10-21.
• Ballantyne, C. (2007). Loch lomond stadial glaciers in North Harris, Outer Hebrides, north-west Scotland: glacier reconstruction and palaeoclimatic implications. Quatern Sci Rev, 26:3134–3149. https://DOI:10.1016/j.quascirev.2007.09.001.
• Bayrakdar, C., Çılğın, Z., Döker, M.F., Canpolat, E. (2015). Evidence of an active glacier in the Munzur Mountains, eastern Turkey. Turk J Earth Sci, 24:56–71. https://doi.org/10.3906/yer-1403-7
• Bayrakdar, C., Çılğın, Z., Sarış, F. (2017). Pleistocene Glaciations in Karadağ, Western Taurus Mountains, Turkey. Geol Bull Turk, 60:451–470. https://doi.10.1016/j.geomorph.2024.109467
• Bayrakdar, C. (2018). Tekeli Dağı'nda (Tokat) Geç Pleyistosen buzullaşmalarının izleri. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (1), 13-25. https://dergipark.org.tr/tr/pub/jader/issue/43138 /523016
• Bayrakdar, C., Çılğın, Z., Keserci, F. (2020). Traces of late quaternary glaciations and palaeoclimatic interpretation of Akdağ (Alanya, 2451 m), Southwest Turkey. Medit. Geosci. Rev. 2, 135–151. https://doi.org/10.1007/s42990-020-00026-5
• Bayrakdar, C. (2023). Kuşak Dağı’nda (Batı Toroslar) Kuvaterner buzullaşmaları ve eski buzulların morfometrisi (p. 70). Istanbul University Press.
• Bayrakdar, C., Çılğın, Z., Sarış, F., Yeşilyurt, S., Keserci, F., Büyükdeniz, Y., Akçar, N. (2024). Late pleistocene glacial history of Mount Karadağ, SW Türkiye. Geomorphology, 467, 109467. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2024.109467
• Benn, D., Ballantyne, C. (2005). Palaeoclimatic reconstruction from Loch Lomond Readvance glaciers in the West Drumochter Hills. J Quat Sci., 20:577–592. https://doi.org/10.1002/jqs.92
• Benn, D., Lehmkuhl, F. (2000). Mass balance and equilibrium-line altitudes of glaciers in high-mountain environments. Quatern Int., 66:15–29. https://doi.org/10.1016/S1040-6182(99)00034-8
• Bilgin, T. (1969). Gavur Dağı Kütlesinde Glasiyal ve Periglasiyal Topoğrafya Şekilleri. İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1494, İstanbul.
• Birman, J.H. (1968). Glacial reconnaissance in Turkey. Geological Society of America Bulletin, 79, 1009-1026. https://doi.org/10.1130/00167606(1968)79[1009:GRIT]2.0.CO;2
• Blumenthal, M.M. (1956). Die Vergletscherung des Ararat (Nordöstliche Türkei). Geographica Helvetica, 11(4), 263-264.
• Blumenthal, M.M. (1958). Vom Ağrı Dağ (Ararat) zum Kaçkar Dağ Bergfahrten innordostanatolischen Glenzlanden. Die Alpen, 34, 125-137.
• Canpolat, E. (2022). Bozburun Dağı (Antalya) buzullaşma alanlarının jeomorfolojik açıdan değerlendirilmesi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, 9, 1-18. https://doi.org/10.46453/jader.1098786
• Cogley, J.G., Hock, R., Rasmussen, L.A., Arendt, A.A., Bauder, A., Braithwaite, R.J., Jansson, P., Kaser, G., Moller, ¨ M., Nicholson, L., Zemp, M., (2012). Polar Rec., 48 (4), e15 https://doi.org/10.1017/S0032247411000805
• Çılğın, Z. (2015). Dedegöl Dağı Kuvaterner buzullaşmaları. Türk Coğrafya Dergisi 64:19–37. https://doi.org/10.17211/tcd.55740
• Çılğın, Z. (2020). 3D surface modeling of Late Pleistocene Glaciers in the Munzur Mountains (Eastern Turkey) and its palaeoclimatic implications. Turk. J. Earth Sci., 29 (5), 714–732. https://doi.org/10.3906/yer-1905-18
• Çılğın, Z., Bayrakdar, C. (2017). Kızıldağ'da (Sivas) buzullaşma izleri. Türk Coğrafya Dergisi, 69, 101-107. https://doi.org/10.17211/tcd.338314
• Çılğın, Z., Bayrakdar, C., Keserci, F., Canpolat, E., 2023. Kovacık, Emerdin ve Dumanlı Dağları’ında (Batı Toroslar) Geç Pleyistosen Buzullaşmaları. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, 2023 (11),137-159. https://doi.org/10.46453/jader.1348290
• Çılğın, Z., Evans, I. S., Keserci, F., Canpolat, E., & Bayrakdar, C. (2024). Morphometric characteristics of glacial cirques and former glaciers in the Geyik Mountains, Western Taurus, Türkiye. Geomorphology, 467, 109474. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2024.109474
• Çiçek, İ., Ataol, M. (2009). Türkiye ’nin Su Potansiyelinin Belirlenmesinde Yeni Bir Yaklaşım. Coğrafya Bilimler Dergisi, 7 (1), 51–64. https://doi.org/10.1501/Cogbil_0000000094
• Çiçek, İ., Gürgen, G., Tunçel, H., Doğu, A. F. (2004). Glacial morphology of Eastern Black Sea Mountains (Turkey). Caucasian Geography Reviews, 4, 46-51.
• Çiner, A. (2003). Türkiye’nin güncel buzulları ve Geç Kuvaterner buzul çökelleri. Türkiye Jeoloji Bülteni, 46(1):55–78.
• Dede, V. (2009). Çadır Dağı’nın Buzul Jeomorfolojisi (Yalnızçam Dağları-Artvin). (Tez No: 257319) [Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi.
• Dede, V. (2023). Karçal Dağları'nın Buzul Jeomorfolojisi ve 36Cl Kozmojenik Jeokronolojisi, Kriter Yayınları.
• Dede, V., Çiçek, İ., Sarıkaya, M. A., Çiner, A., Uncu, L. (2017). First cosmogenic geochronology from the lesser Caucasus: late Pleistocene glaciation and rock glacier development in the Karçal Valley, NE Turkey. Quat. Sci. Rev., 164, https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2017.03.025
• Dede, V., Çiçek, İ., Uncu, L. (2015). Karçal Dağlarında kaya buzulu oluşumları. Yerbilimleri, 36(2),61-80. https://doi.org/10.17824/yrb.90910
• Doğu, A. (1993). Sandıras dağındaki buzul şekilleri. Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 2, 263–274
• Doğu, A., Çiçek, I., Gürgen, G., Tunçel, H. (1999). Akdağ’ın jeomorfolojisi ve bunun beşeri faaliyetler üzerindeki etkisi (Fethiye-Muğla). Ankara Üniversitesi, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 7, 95–120.
• Doğu, A.F., Çiçek, İ., Gürgen, G. (2000). Demirkapı Dağı ve Uzungöl çevresinin jeomorfolojisi. Cumhuriyetin 75. Yıldönümü Yerbilimleri ve Madencilik Kongresi Bildiri Özleri Kitabı, 66- 67.
• Doğu, A. F., Çiçek, İ., Gürgen, G., Tunçel, H. (1996). Üçdoruk (Verçenik) Dağında buzul şekilleri, yaylalar ve turizm. Ankara Üniversitesi, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 5, 29-51. http://tucaum.ankara.edu.tr/wpcontent/uploads/sites/280/2015/08/tucaum5_2.pdf
• Doğu, A. F., Gürgen, G., Tunçel, H., Çiçek, I. (1997). Bulut-AItıparmak dağlarında buzul şekilleri, yaylalar ve turizm. Ankara Üniversitesi, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 6,63-91. http://tucaum.ankara.edu.tr/wpcontent/uploads/sites/280/2015/08/tucaum6_5.pdf
• Donmez, Y. (1990). Umumi Klimatoloji ve ˙ İklim Çalışmaları. I.Ü. Basımevi ve Film Merkezi Ercan, T., Keskin, İ., Dönmez, M. (1993). Eleşkirt (Ağrı) Yöresindeki Tersiyer Yaşlı Volkanizmanın Jeokimyasal Özellikleri ve Bölgesel Yayılımı. Jeoloji Mühendisliği, s.42, 74-88.
• Erdoğan, Ö., Çabuk, A., Memlük, Y., Perçin, H. (2015). Ekolojik Alan Kullanım Kararlarına Uygun Tarım Alanlarının Ahp Yöntemi Kullanılarak Kütahya Kenti Örneğinde İrdelenmesi. Harita Teknolojileri Elektronik Dergisi, 7 (2), 1–16. https://doi.org/10.15659/hartek.15.06.63
• Erinç, S. (1949). Past and present glacial forms in Northeast Anatolian mountains. Geologische Rundschau, 37, 75-83.
• Erinç, S. (2001). Jeomorfoloji II (Güncelleştirilmiş 3. Basım). Der Yayınları.
• Erturac, M. K., & Kiyak, N. G. (2017). Investigating the fluvial response to Late Pleistocene climate changes and vertical deformation: Yesilirmak Terrace Staircases (central north Anatolia). Turkiye Jeoloji Bulteni-Geological Bulletin Of Turkey, 60(4), 615-636. http://DOI:10.25288/tjb.370625
• Girgin, M. (1991). Eleşkirt Ovası ve Çevresinin Fiziki Cografyası, (Tez No:12920) [Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi.
• Gonzalez-Trueba, J.J.G., Canadas, E.S. (2008). La valoracion del patrimonio geomorfologico ´ en espacios naturales protegidos, Su aplicacion ´ al Parque Nacional de Picos de Europa. Bol. Asoc. Geogr. Espanoles, 47 (47) https://bage.age-geografia.es/ojs/index.php/bage/article/view/2035
• Gürgen, G. (2009). Altıparmak Dağları kuzeydoğusunun glasyal morfolojisi. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 29(2), 311-331.
• Gürgen, G. (2015). Tatos gediği buzulu (Rize). Coğrafi Bilimler Dergisi, 13 (2), 161-172. DOI: 10.1501/Cogbil_0000000169.
• Gürgen, G. ve Yeşilyurt, S. (2012). Karçal Dağı buzulları (Artvin). Coğrafi Bilimler Dergisi, 10 (1), 91-104. https://dergipark.org.tr/tr/pub/aucbd/issue/44469/551196
• Hayes, A., Kucera, M., Kallel, N., Sbaffi, L., Rohling, E.J. (2005). Glacial Mediterranean Sea surface temperatures based on planktonic foraminiferal assemblages. Quat. Sci. Rev., 24 (7–9), 999–1016. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2004.02.018
• Hepbilgin, B. ve Koç, T. (2018). Bölgesel Sıcaklık ve Yağış Verilerine Göre Kazdağı ve Yakın Çevresinin İkliminde Öngörülen Değişiklikler (2000-2099). Marmara Coğrafya Dergisi, 37, 253–70.
• Imhof, B. (1956). Der Ararat. Die Alpen, 32(1), 1–14.
• IRAP. (2021). İl Afet Risk Azaltma Planı Ağrı. https://agri.afad.gov.tr/kurumlar/agri.afad/IRAP_AGRI.pdf James, W.H.M. ve Carrivick, J.L. (2016). Automated modelling of spatially-distributed glacier ice thickness and volume. Computers & Geosciences, 92, 90–103. https://doi.org/10.1016/j.cageo.2016.04.007.
• Karakhanian, A., Djrbashian, R., Trifonov, V., Philip, H., Arakelian, S., Avagian, A. (2002). Holocene-historical volcanism and active faults as natural risk factors for Armenia and adjacent countries. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 113(1-2), 319-344. https://doi.org/10.1016/S0377-0273(01)00264-5.
• Kern, Z. ve László, P. (2010). Size specific steady-state accumulation-area ratio: an improvement for equilibrium-line estimation of small palaeoglaciers. Quaternary Science Reviews, 29(19-20), 2781–2787. https://doi:10.1016/j.quascirev.2010.06.033.
• Keserci, F., Bayrakdar, C., Çılğın, Z., Evans, I.S. (2023a). Modeling the form, distribution and paleoclimatic implications of former glaciers in the Teke Peninsula (Eastern Mediterranean, Turkey). Geomorphology, 431 108683. https://doi:10.1016/j.geomorph.2023.108683
• Keserci, F. (2023b). Batı Toroslar’daki Kuvaterner buzullaşmalarının gelişimi ve seyri üzerinde yerel topoğrafya ile iklim özelliklerinin rolü, (Tez No: 836152) [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi.
• Keserci, F., Güngör, G., Bozdoğan, M., Canpolat, E., Çılğın, Z., & Bayrakdar, C. (2023c). Geyik Dağı Güncel Buzulları ve Morfometrik Özeliklleri. Türk Coğrafya Dergisi, (84), 199-217. https://doi.org/10.17211/tcd.1395806
• Kesici, O. (2005). Küresel ısınma çerçevesinde Süphan ve Cilo dağlarında buzul morfolojisi araştırmaları. TÜBİTAK proje raporu, No: 101Y131.
• Kesici, Ö. (2022). Süphan Dağı’nın buzul morfolojisi. Çukurova Araştırmaları, 8 (2), 232-255. http://dx.doi.org/10.29228/cukar.62036
• Klear, W. (1965). Geomorphologische Untersuchungen in den Randgebirgen des VanSee (Ostanatolien). Zeitschrift für Geomorphologie, 9, 346-355.
• Köse, O., Sarıkaya, M.A., Çiner, A., Candaş, Aç (2019). Late quaternary glaciations and cosmogenic 36Cl geochronology of Mount Dedegöl, south-west Turkey. J Quat Sci., 34(1), 51–63. https://doi.org/10.1002/jqs.3080
• Krenek, L. (1932). Gletscher im pontischen Gebirge (Lazistan). Zeitschrift für Gletscherkunde, 20, 129–131.
• Kurter, A. (1991). Glaciers of Middle East and Africa-glaciers of Turkey. In: Williams RS, Ferrigno JG (eds) Satellite Image Atlas of the World. USGS Professional Paper, Denver, USA, United States Geological Survey, 1386–G–1, 1–30.
• Kurter, A. ve Sungur, K. (1980). Present glaciation in Turkey. In World Glacier Inventory Workshop: Proceedings of the Workshop at Riederalp, Switzerland September 1978. IAHS-AISH Publication (No. 126).
• Li, Y. (2023). PalaeoIce: An automated method to reconstruct palaeoglaciers using geomorphic evidence and digital elevation models. Geomorphology, 421, 108523. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2022.108523
• Nye, J.F. (1952). A method of calculating the thicknesses of the ice-sheets. Nature, 169, 529–530.
• Oğuz, K., ve Akın, B.S. (2019). Doğu Akdeniz Havzasında sıcaklık, yağış ve aerosol değişiminin incelenmesi. Mühendislik Bilimleri ve Tasarım Dergisi, 7(2), 244-253. https://doi.org/10.21923/jesd.464737
• Ohmura, A., Boettcher, M. (2018). Climate on the equilibrium line altitudes of glaciers: theoretical background behind Ahlmann’s P/T diagram. J. Glaciol., 64 (245), 489–505. https://doi.org/10.1017/jog.2018.41
• Oien, R., Rea, B., Spagnolo, M., Barr, I., Bingham, R. (2022). Testing the area–altitude balance ratio (AABR) and accumulation–area ratio (AAR) methods of calculating glacier equilibrium-line altitudes. J. Glaciol., 68(268), 357-368. https://doi:10.1017/jog.2021.100
• Onur, A. (1962). Türkiye'de Daîmi Kar Sınırı Hakkında. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 20, 1-2, 120-157.
• Özel, H. B., Kirdar, E., Demirci, A. ve Görmez, Y. (2012). Bazı Yetişme Ortamı Koşulları ile Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Fidanlarının Büyüme Performansı Arasındaki İlişkiler. KSÜ Doğa Bilimleri Dergisi, 26–28.
• Özlü, T., Gündüz, S., Çağlak, S. (2017). Tuzla Gölü Havzası’nın (Kayseri) Uygulamalı Jeomorfolojisi. Studies Of The Ottoman Domain, 17 (12), 255–66. https://doi.org/10.19039/sotod.2017.60
• Öztürk, M. Z., Şimsek, M., Utlu, M. (2021). Anadolu’nun sirk gölleri. Türk Coğrafya Dergisi, 78, 49-60. https://doi.org/10.17211/tcd.998089
• Öztürk, M.Z., Çetinkaya, G., Aydın, S. (2017). Köppen-Geiger iklim sınıflandırmasına göre Türkiye’nin iklim tipleri. Coğrafya Dergisi, 35, 17–27. https://doi.org/10.26650/JGEOG295515
• Öztürk, Y. ve Zorer, H. (2025). Aras Dağları’nın Buzul Jeomorfolojisi: Yeni Bir Buzullaşma Alanı Zor Dağı’ndan Jeomorfik Bulgular (Doğu Anadolu, Iğdır - Ağrı). Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, (14), 1-30. https://doi.org/10.46453/jader.1572885
• Pellitero, R., Rea, B., Spagnolo, M., Bakke, J., Hughes, P., Ivy-Ochs, S., Lukas, S., Ribolini, A. (2015). A GIS tool for automatic calculation of glacier equilibrium-line altitudes. Comput Geosci., 82, 55–62. https://DOI:10.1016/j.cageo.2015.05.005
• Pellitero, R., Rea, B.R., Spagnolo, M., Bakke, J., Ivy-Oche, S., Frew, C.R., Hughes, P., Ribolini, A., Lukas, S., Renssen, H. (2016). GlaRe, a GIS tool to reconstruct the 3D surface of paleoglaciers. Comput Geosci., 94, 77–85. https://doi.org/10.1016/j.cageo.2016.06.008
• Planhoi, X. ve Bilgin, T. (1964). Glaciaire et periglaciaire quaternaires et actuels dans le massif du Karagöl (chaines pontiques),Turquie. Revue de Geographic Alpine, 497-512.
• Porter, S. (2001). Snowline depression in the tropics during the last glaciation. Quatern Sci Rev., 20, 1067–1091
• Rea, B. (2009). Defining modern day Area-Altitude Balance Ratios (AABRs) and their use in glacier-climate reconstructions. Quat Sci Rev., 28, 237–248. https://doi.org/10.1016/j.quasc irev.2008.10.011
• Rickmer-Rickmers, W. (1900). Der Kartsch-Chal in Transkaukasien, Zeitschrift des deutschen und österreichen Alpenvereins, 31, 156-178.
• Rickmer-Rickmers, W. (1934). Lazistan and Acaristan, The Geographical Journal, 84(6), 465-478.
• Sarıkaya, M. ve Çiner, A. (2015). Late Pleistocene Glaciations and Paleoclimate of Turkey. Bull Min Res Explor., 151, 107–127. https://doi.org/10.19111/bmre.35245
• Sarıkaya, M., Zreda, M., Çiner, A., Zweck, C. (2008). Cold and wet last glacial maximum on mount sandıras, SW Turkey, inferred from cosmogenic dating and glacier modeling. Quat Sci Rev., 27, 769–780. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2008.01.002
• Sarıkaya, M.A., Çiner, A., Zreda, M. (2011). Quaternary glaciations of Turkey. In: Ehlers J, Gibbard PL, Hughes PD (eds) Quaternary glaciationsextent and chronology; a closer look, developments in quaternary science, vol 15. Elsevier Publications, Amsterdam, pp 393–403. https://doi.org/10.1016/B978-0-444-53447 -7.00030 -115
• Sarıkaya, M. A. (2012). Recession of the ice cap on Mount Ağrı (Ararat), Turkey, from 1976 to 2011 and its climatic significance. Journal of Asian Earth Sciences, 46, 190-194. https://doi.org/10.1016/j.jseaes.2011.12.009
• Sarıkaya, M. A., Ciner, A. (2017). Late Quaternary glaciations in the eastern Mediterranean. Geological Society, London, Special Publications, 433(1), 289-305. https://doi.org/10.1144/SP433.4
• Sarıkaya, M. A., Zreda, M., Çiner, A. (2009). Glaciations and paleoclimate of Mount Erciyes, central Turkey, since the Last Glacial Maximum, inferred from 36Cl cosmogenic dating and glacier modeling. Quaternary Science Reviews, 28 (23- 24), 2326-2341. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2009.04.015
• Sarıkaya, M.A. (2009). Late Quaternary glaciation and paleoclimate of Turkey inferred from cosmogenic 36CI dating of moraines and glacier modeling. [Ph.D. Thesis, The University of Arizona].
• Sarıkaya, M.A., Çiner, A. (2019). Ice in paradise: glacial heritage landscapes of Anatolia. In: Kuzucuoğlu, C., Çiner, A., Kazancı, N., (Eds.) Landscapes and Landforms of Turkey, pp. 397–411. World Geomorphological Landscapes. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-03515-0_20.
• Seven, M. (2024). Esence Dağları’nın (Erzincan) Buzul Jeomorfolojisi ve Jeokronolojisi (Tez No: 886610) [Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi.
• Şengün, M.T. ve Kıranşan, K. (2016). Bulanık-Malazgirt (Muş) Havzası’nın İklim Özellikleri. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6 (12), 21–50. https://doi.org/10.29029/busbed.328635
• Şimşek, M., Öztürk, M.Z., Yeşilyurt S., Utlu, M. (2023). Morphometric characteristics and paleogeographic implication of glacial cirques in Eastern Black Sea Mountains (Türkiye). Geomorphology, 441. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2023.108889
• MTA (Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü). (2023). Ağrı İli, I49a1,I49a2,I49a4 ve I49a5 paftaları 1/25.000 Ölçekli Jeoloji Haritası. MTA Yayınları, Ankara, Türkiye.
• Tonbul, S. (1997). Bingöl Dağı’nda buzul şekilleri. Türkiye Coğrafyası Dergisi, 6, 347-373. https://tucaum.ankara.edu.tr/wpcontent/uploads/sites/280/2015/08/tucaum6_17 .pdf
• Türkecan, A. Dönmez, M., Özgür, B., Mutlu, G., Sevin, D. ve Bulut, V. (1992). Patnos-Tutak-Halnur (Ağn) yöresinin jeolojisi ve volkanik kayaçların petrolojisi: MTA Rap. No: (yayınlanmamış).
• Ünal-İmer, E., Shulmeister, J., Zhao, J., Tonguç, U., Feng, Y., Duc-Nguyen, A., Yüce, G. (2015). An 80 Kyr-long continuous speleothem record from Dim Cave, Sw Turkey with paleoclimatic implications For The Eastern Mediterranean. Sci Rep., 5,1. https://doi.org/10.1038/srep13560
• Yalçın, M. (2019). The impact of topographical parameters to the glaciation and glacial retreat on Mount Ağrı (Ararat). Environmental earth sciences, 78, 1-10. https://doi.org/10.1007/s12665-019-8374-1
• Yalçınlar, İ. (1951). Soğanlı-Kaçkar ve Mescid Dağı silsilelerinin glasyasyon şekilleri. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 2, 20-55.
• Yeşilyurt, S., Doğan, U., Akçar, N. (2018). Narlıca Vadisi’nde Geç Kuvaterner buzullaşma izleri, Kavuşşahap Dağları. Türk Coğrafya Dergisi, 70, 99–108. https://doi.org/10.17211/tcd.415232
• Zahno, C., Akçar, N., Yavuz, V., Kubik, P., Schlüchter, C. (2009). Surface exposure dating of Late Pleistocene glaciations at the Dedegöl Mountains (Lake Beysehir, SW Turkey). J Quat Sci., 24(8), 1016–1028. https://doi.org/10.1002/jqs.1280
• Zahno, C., Akçar, N., Yavuz, V., Kubik, P.W., Schlüchter, C. (2010). Chronology of Late Pleistocene glacier variations at the Uludağ Mountain, NW Turkey. Quaternary Science Reviews, 29 (9-10), 1173-1187. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2010.01.012
• Url 1: https://yerbilimleri.mta.gov.tr/anasayfa.aspx.(Erişim Tarihi: 12.12.2024).