Muhammed Kâsım Hindûşâh Esterabâdî’nin Târîh-İ Firişte’sinde Gazneli Dönemi Şairleri

Yıl 2023, , 503 - 520, 17.09.2023

Vural Öntürk

https://doi.org/10.21551/jhf.1350470

Öz

Gazneliler devri (963-1187) edebî bakımdan son derece önemli bir zamana tesadüf etmektedir. Sultanların her türlü koşulda edebî faaliyetleri desteklemesi, bu türün gelişmesini ve başta Şehnâme olmak üzere birçok kıymetli eserin kaleme alınıp günümüze kadar ulaşmasını sağlamıştır. Diğer ilimlerin yanı sıra şairlik de yine Gazneliler zamanında revaçta bir sanatsal faaliyet olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilhassa Sultan Mahmûd döneminde hızlı bir gelişme gösteren şairlik ve şiir yazma geleneği bu tür ile uğraşanlar için aynı zamanda bir geçim kapısı olmuştur. Yalnız Sultan Mahmûd'un her daim dört yüz saray şairinin olduğu rivayet edilmektedir. Bu şairlerin hayatlarına dair bilgilere bazen kendi eserlerinde bazen de siyasî tarih alanında yazılmış kitaplarda tesadüf edilmektedir. Muhammed Kâsım Hindûşâh Esterabâdî tarafından kaleme alınan Târîh-i Firişte bu eserlerden birisidir. Deylem Bölgesi'nin şehirlerinden birisi olan Esterabâd'da dünyaya gelen ve bu sebeple Esterabâdî nisbesini alan şairin tam olarak hangi tarihte doğduğu belli değildir. Ancak tarihçiliğinin yanı sıra tıp alanı ile de uğraşmış olması iyi bir eğitim sürecinden geçtiğini göstermektedir. İlk eğitim hayatını tamamladıktan sonra Hindistan'da hüküm süren Nizamşâhî Hanedanlığı'na bağlı Ahmednagar şehrine gidip yerleşen Esterabâdî bir müddet sonra saraya girmeyi başarmış ve şöhreti de gittikçe artmıştır. Daha sonra Bîcâpûr'a gidip Âdilşâhî hükümdarı II. İbrahim b. Âdişâh'ın hizmetine girmiş ve onun isteği üzerine yazmaya başladığı Târîh-i Firişte'yi de tamamladıktan sonra kendisine ithaf etmiştir. Eserini bitirdikten sonra çeşitli elçilik görevlerinde bulunan Esterabâdî'nin 1033/1623 yılından sonra vefat ettiği tahmin edilmektedir. Bir mukaddime on iki bölüm ve bir hatimeden oluşan kitabın hemen başlangıcında Gaznelilere yer verilmiştir. Müellif Gazneliler Devleti'nin siyasî tarihini aktarırken yer yer sultanların tahtta kaldığı dönem ile mütenasip şairler hakkında da bilgiler sunmaktadır. Ancak bundan daha önemlisi Sultan Mahmûd devrinin (998-1030) sonunda aktarmış olduğu bilgilerdir. Zira bu kısımda sadece şairleri zikretmek için bir başlık açılmış ve Gazneli şairlerinin hayatlarından kısa kesitler ve şiirlerinden kısa örnekler verilmiştir. Bu çalışmada Esterabâd'nin hayatı, eseri ve eserinde geçen Gazneli devri şairleri hakkında bilgiler başka kaynaklarla mukayese edilerek verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gazneliler, Sultan Mahmûd, Esterabâdî, Târîh-i Firişte, Şair ve Şiir.

Poets of The Ghaznavid Period In The History of Firiştah of Muhammed Kâsım Hındushah Esterabâdî

Öz

The period of the Ghaznavids (963-1187) coincides with an extremely important time in terms of literature. The support of the sultans to literary activities in all conditions enabled the development of this genre and the fact that many valuable works, especially the Šāh-nāma, were written and reached today. Along with other sciences, poetry appears as a popular artistic activity in the period of the Ghaznavids. Especially during the reign of Sultan Mahmoud, the tradition of poetry and poetry writing, which developed rapidly, has also been a source of livelihood for those who deal with this genre. It is rumored that only Sultan Mahmud always had four hundred poets. Information about the lives of these poets is sometimes found in their own works and sometimes in books written in the field of political history. The History of Firiştah, written by Muhammed Kâsım Hinduşâh Esterabâdî, is one of these works. The exact date of the birth of the poet, who was born in Esterabâd, one of the cities of the Deylem Region, and therefore took the title of Esterabâdî, is not known. However, the fact that he dealt with the field of medicine as well as historiography shows that he went through a good education process. After completing his first education, Esterabâdî went to the city of Ahmednagar, which was a part of the Nizamshahi Dynasty, which ruled in India, and after a while, he succeeded in entering the palace and his fame increased gradually. Later, he went to Bîcâpur and entered the service of the Adilshahi ruler II. İbrahim b. Âdishah, and after completing The History of Firiştah, which he started to write at his request, he dedicated it to him. It is estimated that Esterabâdî, who served in various embassy duties after finishing his work, died after 1033/1623. At the beginning of the book, which consists of an introduction, twelve chapters and a conclusion, Ghaznavids are included. While the author narrates the political history of the Ghaznavid State, he also occasionally provides information about the period when the sultans were on the throne and the poets who were appropriate. However, more important than this is the information he conveyed at the end of the reign of Sultan Mahmoud (998-1030). Because in this section, a title was opened just to mention the poets and short sections from the lives of Ghaznavid poets and short examples from their poems were given. In this study, information about Esterabâdî's life, work and the poets of the Ghaznavid period in his work are given by comparing them with other sources.

Anahtar Kelimeler

Ghaznavids, Sultan Mahmoud, Esterabâdî, History of Firiştah, Poet and Poetry.

Kaynakça

• Armutlu, Sadık, “Arap Şiirini Fars Şiirine Taşıyan Aykırı Bir Şair: Menûçihri-yi Dâmgânî”, Doğu Esintileri, 2017, ss.65-146.
• Atalay, Mehmet, “Unsûrî”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XLII, 2012, s.162-163.
• Atalay, Mehmet, İran Edebiyatı Tarihi Başlangıçtan Gaznelilere Kadar, Demavend Yayınları, İstanbul 2014.
• Ateş, Ahmet, “Menûçihrî”, İA, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, VIII, 1971, s.340.
• Bayur, Yusuf Hikmet, Hindistan Tarihi, II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.
• Bedî’üzzamân Furûzânfer, Târîh-i Edebiyyât-ı İran, Tahran 1386.
• Bilgin, Orhan, “Esedî-i Tûsî”, DİA. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XI, İstanbul 1995, s.370.
• Bosworth, Clifford Edmund, The Early Ghaznavids, The Cambridge History of Iran, IV, New York, 2008.
• Briggs, John, History of The Rise of The Mohammedan Power In India: Till The Year A.D. 1612. Low Price Publications, Delhi 1997.
• Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2014, September 18). Ahmadnagar. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/place/ahmadnagar.
• Caduk, Mahmut, “Gazneliler Devleti’nin Saray Şairi Ferruhî-i Sîstânî’nin Şiirlerinde Gazneli Mahmûd’a Yönelik Dinî Muhtevalı Övgüler”, İrtad, VII, 2021, ss.78-92.
• Çekici, Mitat, «Gazneli Sarayının Meddahı ‘Unsurî-yi Belhî», Afganistan-İran-Tacikistan Dil ve Edebiyat Yazıları, Ed. İsmail Söylemez, Demavend Yayınları, İstanbul 2021, ss.231-243.
• Çeliktaş, Müslüme Melis, «Hint Tarih Yazıcılığı ve Türk Tarihine Katkıları», Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, CXX/236, 2018, ss.77-90.
• Devletşâh, Tezkire-i Devletşah, I, Çev. Necati Lügal, Çev, Kervan Yayın ve Kitapçılık Neşriyat, Ankara 1977.
• Elliot, Sir H.M. – Dowson, John, The History of India, as Told By Own Historians The Muhammadan Period. Vol. VI, Trübner and Co, London 1875.
• Elliot, Sir H.M., Biblioghrapical Index to The Historians of Muhammedan India, I/IV, Babtist Mission Press, Calcutta 1849.
• Esterabâdî, Muhammed Kâsım Hindûşâh, Târîh-i Firişte, Tash. Muhammed Rızâ Nasırî, Encümen-i Asâr ve Mefâhirî Ferhengî, Tahran 1387.
• François de Blois, Ḡażāʾerī Rāzī, Abū Zayd Moḥammad, Encyclopedia Iranica, Vol. X/4, 2012, s. 354.
• Gökhan, Asuman, “Sultan Mahmûd’un Son Yolculuğuna Bir Ağıt”, İ.Ü. Şarkiyat Mecmuası, XXXIII, 2018, ss.1-22.
• Gökmen, Gökhan, “Emîrüşşü‘Arâ Mu‘İzzî Dîvânında Farsça Şiir Söyleyen Şairlerin Yeri”, Nüsha, XLVI, 2018, s.107-122.
• Hândmîr, Gıyâsüddîn Hândmîr b. Hâce Hümâmüddin Muhammed b. Hâce Celâlüddin Muhammed, Târîhu Habibi’s-Siyer fî Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer, II, Kitabhâne-i Hayyâm, Tahran 1333.
• İbn Havkal, Sûrat el-Arz (10. Asırda İslâm Coğrafyası), Terc. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları İstanbul 2014.
• İşimtekin, Soner, «Gazneli Mahmûd›un Saray Şairlerinden Ascedî-yi Mervezî», Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XLIII, 2019, ss.53-68.
• Karadağ Çınar, Gülay, “Esterabâd’da Safevî Hâkimiyetini Tehdit Eden Unsurlar: Siyâh-Puşân ve Sayın Hanî Türkmenleri”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, XXIII/8, 2020, ss.108-132.
• Karagözoğlu, Berna, “Hindistan Türk Moğol İmparatorluğu Döneminde Farsça Tarih Yazıcılığı, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, IV/37, 2016, ss.348-370.
• Kartal, Ahmet, “Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu Saraylarındaki Edebî, Faaliyetler Üzerine Düşünceler”, Bilig, XVII, 2001, s.55-70.
• Keleş, Nevzat, “Şeddâdîer Devrinde İlim ve Kültür Hayatına Tesir Eden Şair ve Âlimler”, Tarih Okulu Dergisi, 8/XXIV, 2015, ss.1-23.
• Khaleghi-Motlagh, Dj., “Asadı Tusi”, Encyclopædia  Iranica, II/7, 2011, ss. 699-700.
• Kurtuluş, Rıza, “Menûçihrî”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XXIX, 2004, ss.156-157.
• Kurtuluş, Rıza, “Rûnî”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XXXVI, İstanbul 2008, s.245.
• L. Bilge, Mustafa, “Ahmednagar”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, II, İstanbul 1989, s.171.
• Le Strange, Guy, Doğu Hilafetinin Memleketleri Haz. Adnan Eskikurt-Cengiz Tomar, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2015.
• Me‘anî, Ahmed Gülçin, Târîh-i Tezkirehâ-yı Farsî, II, İntişârât-ı Kitabhâne-i Senâî, Îrânşehr 1363.
• Mihrîn, Ebbâs, Târîh-i Zebân-i Edebiyyât-i İrân der Asr-i Sâmâniyân ve Gazneviyân, İntişârât-i Mânî, İsfehân 1352.
• Mîrhând, Seyyid Hamîdüddin Muhammed b. Burhânüddin Hâvendşâh b. Kemâlüddin, Ravzatü’s-safâ fî sîreti’l-enbiyâ ve’l-mülûk ve’l-Hulefâ, IV, Neşr. Abbas Zeryab, İntişârât-ı İlmî, Tahran 1338.
• Muhammed Avfî, Lübâbü’l-Elbâb, II, Tash. Edward G. Browne, Brill, Leyden 1903.
• Mukaddesî, Muhammed b. Ahmed, Ahsenü’t-Tekâsîm, Çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2015. Nazım, Muhammad, The Life and Times of Sultan Mahmud of Gazna, Cambridge, 1931.
• Nizami, Khalık Ahmad, “Firişte”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XIII, İstanbul 1996, s.133-134.
• Okudan, Gülseri, Afganistan ve Hindistan Fatihi Sultan Gazneli Mahmûd, İksad, Ankara 2020.
• Oruç, Cihan, “Adilşahlar Sultanlığı Üzerine Yazılan Farsça Yerli Vakayinameler, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, CXXVI/249, 2020, s.449-468.
• Rızâ Kulihân Hidâyet, Mecma’ü’l-Füsehâ, I-II-III, İntişârât-ı Emîr-i Kebî, Tahran 1381.
• Safâ, Zebîhullah, Târîh-i Edebiyyât der Îrân ve der Kalemrov-i Zeban-ı Fârsî. 5/3, İntişârât-ı Firdevs, Tahran 1370. Safâ, Zebîhullah, Târîh-i Edebiyyât der Îrân ve der Kalemrov-i Zeban-ı Fârsî. I, Tahran 1351.
• Siddiqi, M., “Abu’l-Faraj Rūnī”, Encyclopædia Iranica, I/3, 2014, s. 283-284.
• Siddiqui, Iqtidar Husain, “Nizamşâhîler”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XXXIII, İstanbul 2007, ss.192-194.
• Şahab, Tâhirî, Dîvân-i Ustâd Ebû Nazar Abdulaziz b. Mansûr Ascedî-yi Mervezî, Şirket-i Çaphâne-i Firdevsî, Tahran 1334.
• Şebankâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Mecmâü’l-ensâb, Tash. Mîr Hâkim Muhaddis, Müesseset-ü İntişârât-ı Emîr-i Kebîr, Tahran 1376.
• Yazıcı, Tahsin, “Dakîkî”, DİA, VIII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993, s.410-411.
• Yazıcı, Tahsin, “Esterâbâd”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XI, İstanbul 1995, ss.437-438.
• Yıldırım, Nimet, “Dakîkî-yi Tûsî (366/976)”, Doğu Esintileri, 2016, ss.105-139.
• Zeki, İzzettullah, Gazneli Mahmud’un Dinî Siyaseti, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya 2018.