The End Of Era In Iran: Reza Shah’s Exile

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 3, 467 - 489, 30.09.2025

Kamuran Karabalık

Öz

In this study, the reasons for Reza Shah's exile and the exile process were examined in light of the sources. As is known, England had begun to take a stance against Iran before the Second World War began. The reason for this was that Reza Shah had cancelled the privilege of the Anglo-Iranian oil company, of which the British government was the main shareholder. After the war began, England and Soviet Russia began to think that German citizens in Iran posed a threat to them. In addition, Soviet Russia saw Reza Shah as an obstacle to the spread of communism in Iran. For these reasons, the two states invaded Iran on August 25, 1941, and demanded that Reza Shah abdicate. Thereupon, the Shah was forced to abdicate on September 16, 1941. The Shah, who abdicated, was sent to Mauritius Island on a British ship. When the Shah complained about the weather there, he was first sent to Port Louis in South Africa and then to Johannesburg. Living under difficult conditions in Johannesburg, the Shah held the British responsible for what was done to him. Struggling with health problems during this period, the Shah died in Johannesburg on July 26, 1944.

Anahtar Kelimeler

Iran , soviet russia , England , Reza Shah , Exile

İran’da Bir Dönemin Sonu: Rıza Şah’ın Sürgüne Gönderilmesi

Öz

Bu çalışmada kaynaklar ışığında Rıza Şah’ın sürgüne gönderilme sebepleri ve sürgün süreci incelenmiştir. Bilindiği üzere İkinci Dünya Savaşı henüz başlamadan önce İngiltere, İran’a karşı cephe almaya başlamıştı. Bunun sebebi, Rıza Şah’ın İngiliz hükümetinin ana hissedarı olduğu Anglo-İran petrol şirketinin imtiyazını iptal etmesiydi. Savaş başladıktan sonra ise İngiltere ve Sovyet Rusya İran’da bulunan Alman vatandaşlarının kendileri için tehdit arz ettiğini düşünmeye başladılar. Ayrıca Sovyet Rusya, Rıza Şah’ı İran’da komünizmin yayılmasına engel olarak görüyordu. Bu sebeplerden dolayı iki devlet, İran’ı 25 Ağustos 1941’de işgal ettiler ve Rıza Şah’ın tahttan feragat etmesini istediler. Bunun üzerine 16 Eylül 1941’de Şah, tahttan feragat etmek zorunda kaldı. Tahtından feragat eden Şah, bir İngiliz gemisiyle Mauritius Adası’na gönderildi. Şah’ın buranın havasından şikâyet etmesi üzerine önce Güney Afrika’daki Port Louis’e daha sonra da Johannesburg’a sevk edildi. Johannesburg’da zor şartlar altında yaşamını sürdüren Şah, kendisine yapılanların sorumlusu olarak İngilizleri görüyordu. Bu süreçte sağlık sorunları ile de mücadele eden Şah, 26 Temmuz 1944 tarihinde Johannesburg’da hayatını kaybetti.

Anahtar Kelimeler

İran , Sovyet Rusya , İngiltere , Rıza Şah , Sürgün

Kaynakça

• Abrahamian, Ervand, Modern İran Tarihi, Çev. Dilek Şendil, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• Abrahamian, Ervand, İran Beyn-i Do İnkılâb, Çev. Ahmed Golmuhammedî ve Muhammed İbrahim Ferttâhî, Neşr-i Ney, Tehran 2004.
• Ahmadi, N. ve Sadeghi, Y., “Ceng-i Cehani Devvom Huzur-ı Müttefikin der İran (ba Takid ber Nekşi İngilis)”, Pojoheşname-i Tarihi, Sayı: 8/32, 1392, ss. 1-21.
• Akdevelioğlu, Atay ve Kürkçüoğlu, Ömer., “Ortadoğu’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1919-1980, ed. B. Oran, Cilt: I, İletişim Yayınları, İstanbul 2021, ss. 357-370.
• Atabaki, Touraj, Azerbaycan der İran-ı Muassır, İntaşarat-ı Tus, çev. Muhammed Kerim Eşrag, Tehran 1376.
• Barıjough, Samira Mirzadad, ,İran’da Siyasi ve Ekonomik Çıkar Çatışmaları (1921–1950), Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, , Bitlis, 2016.
• Benhür, Çağatay, “İkinci Dünya Savaşında İran’ın İşgali ve Türk Basını (1941)”, Turkish Studies, Sayı: 10/9, 2015, ss. 75-104.
• Beset, A., Der Tarih-i Revabıt-ı İran ve Alman, Müessese-yi İntişarat-ı Emir Kebir, Tehran 1388.
• Bullard, S. R. ve Eskrayn, S. C., Şutırha Bayad Beravend!, terc. Hüseyin Abtaviyan, Tehran 1363.
• Cronin, Stephanie, ‘‘İran’da Ordu, Sivil Toplum ve Devlet: 1921-26’’, Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme Atatürk ve Rıza Şah Dönemleri, der. Touraj Atabaki ve Erik Jan Zürcher, çev. Özgür Bircan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, ss. 115-145.
• Cronin, Stephanie, “Yukarıdan Reform, Aşağıdan Direniş: İran’da Yeni Düzen ve Muhalifleri (1927-1929)”, Devlet ve Maduniyet: Türkiye ve İran’da Modernleşme, Toplum ve Devlet, der. Touraj Atabaki, çev. Serhan Afacan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010, ss. 93-118.
• Dabashi, Hamid, İran: Ketlenmiş Halk, çev. Emine Ayhan, Metis Yayınları, İstanbul 2007.
• Deldam, Eskander, Zandegi-yi Pormajera-yı Reza Şah, Cilt: 2, Tehran 1371.
• Devletabadi, Yahya, Hayat-ı Yahya, Cilt: 4, İntişarat-ı Attar, Tehran 1362.
• Dilmekani F. ve Torki, M. A. K., “Caygah-i Hüviyeti Milli der İran; Nigahi Tetur-i Tarihi’l Guha ve Siyasetha-yı Hüviyet-i Milli ez Zeman-ı Bastan ta Devreyi Pehlevi Evvel”, Fesılname-i İlmi Pojoheşi, Sayı: 5/19, 1396, 155-176.
• Emini, Ali Reza, Tarih-i Revabıt-ı Harici İran ez Kajariye ta Sukut-ı Reza Şah, Tehran 1382.
• Faghfoory, Mohammad H., “The Ulama-State Relations in Iran: 1921-1941”, International Journal of Middle East Studies, Sayı: 19/4, 1987, s. 413-432.
• Farrokh, Kaveh, Iran at War, 1500-1988, Osprey Publishing, Oxford 2011.
• Ferdost, Hüseyin, Zuhur ve Sukût-ı Saltanat-ı Pehlevi, Tehran 1369.
• Garthwaite, Gene R., İran Tarihi, Pers İmparatorluğu’ndan Günümüze, İnkılap Kitabevi, İstanbul 2011.
• Ghorbani, Amir, Keşf-i Hicab, Muse-i Ferhengi ve Etla Resani Tebiyan, Kum 1395.
• Gronke, Monika, İran Tarihi, Yedinci Yüzyıldan Günümüze, Çev. Remzi Avcı, Runik Kitap, İstanbul 2023.
• Gürakar, Tolga, Türkiye ve İran- Gelenek, Çağdaşlaşma, Devrim, Kaynak Yayınları, İstanbul 2012.
• Hasanlı, Cemil, Soğuk Savaşın İlk Çatışması İran Azerbaycanı, Bağlam Yayınları, İstanbul 2005, s. 105.
• Kara, Polat, Türkiye-İran İlişkileri (1923-1960), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya 2010.
• Karabalık, Kamuran, “Türkiye’de Cumhuriyetin İlanının İran’daki Yansımaları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı: XXXVIII/2, 2023, ss. 573-593.
• Karadeniz, Yılmaz, “İran’ın Bağımsızlığının Curzon’a Teslim Edilmesi: 1919 İngiltere-İran Anlaşması ve Sadrazam Hasan Vusûk”, Turkish Studies, Sayı: 6/3, 2011, ss. 1011-1027.
• Katouzian, Homa, “Rıza Şah Döneminde Devlet ve Toplum”, Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme Atatürk ve Rıza Şah Dönemleri, der. Touraj Atabaki ve Erik J. Zürcher, çev. Özgür Bircan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010, ss. 219-247.
• Kılıç, Selami, “Şapka Meselesi ve Kılık Kıyafet İnkılabı”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 4/16: 1995, ss. 529-547.
• Matıni, Calal, “İngiliz Devletlerinin İran Politikasına İlişkin Tarihi Belgeler”, çev. Abdüsselam Bilgen, Ankara Üniversitesi D.T.C.F. Dergisi, Sayı: 33/1-2: 1990, ss. 31-35.
• Medeni, Seyyid Celaledin, Tarih-i Siyasi-yi Muasır-ı İran, Cilt: 1, Çaphane-i Dofter-i İntişarat-ı İslami, Kum 1378. Mehdevi, Abdurrıza Huşeng, Siyaset-i Harici İran der Devarn-i Pehlevi, Neşr-i Peygan, Tehran 1388.
• Mekki, Hüseyin, Tarih-i Bist Sale-i İran Cilt: 7, İntişarat-ı İlmi, Tehran 1380.
• Mekki, Hüseyin, Zendegani-i Siyasi-i Sultan Ahmed Şah, Emir Kebir, Tehran 1323.
• Moghadam, Mahdi Javdani, “Berersi Seyr-i Tetur Goftaman-ı Hicab der Sepehr Siyaset ve Ferheng İran”, Fesılname-i İlmi-Tehsisi Sepehr Siyaset, Sayı: 6/20, 1398, s. 99-133.
• Mukaddem, Emin Nevahti-Asel, Hamid Anurya, “Mebani-i İdolojik Siyasetha-yi Ferhengi Rejim Pehlevi”, Fesılname-i İlmi-Pojoheşi Mutalaat-ı İnkılab-ı İslami, Sayı: 6/19, 1388, ss. 115-140.
• Najmabadi, Afsaneh, “Güç ve Fail: Rıza Şah Dönemi Kadın Aktivizmini Yeniden Ele Almak”, Devlet ve Maduniyet Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme, Toplum ve Devlet, der. Touraj Atabaki, çev. Serhan Afacan, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010, ss. 205-232.
• Paymai, Nader, Reza Şah Pehlevi, Ez Alaşat ta Johannesburg, Washington 2005.
• Pesiyan, N. ve Mogtased, H., Ez Savadkuh ta Johannesburg (Reza Şah), Tehran 1377.
• Rezun, Miron, The Soviet Union And Iran Soviet Policy in Iran from the Beginings of the Pahlavi Dynasty until the Soviet Invasion in 1941, Sijthoff & Noordhoff International Publishers, Geneve 1381.
• Sabet, Firoozeh Kashani, Sınır Kurguları: İran Ulusunun Şekillenmesi (1804-1946), Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2018.
• Stewart, R. A., Der Aherin-i Ruzha-yı Reza Şah terc. Abdulreza Huşeng Mehdevi ve Kave Bayat, Tehran 1380.
• Şehitoğlu, Mustafa, İkinci Dünya Savaşı’nda ve Sonrasında İran 1938-1953, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Elazığ 2019.
• Taloui, Mahmud, Ez Tezar ta Şah, Ulum, Tehran 1388.
• Türkay, Necati ve Açıkses, Erdal, “İran Kaynaklarına Göre Şah Rıza Pehlevi Dönemi İran-Almanya Siyasi İlişkileri (1925-1941)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 31/3: 2021, ss. 1311-1320.
• Yıldırım, Alper, İran Petrolleri, Gazi Kitabevi, Ankara 2024.
• Zarinkoob, Abdulhüseyin, Ruzagaran -Tarih-i İran ez Ağaz ta Sukut-ı Saltanat-ı Pehlevi. Sohon, Tehran 1378. Zibakalam, Sadegh, Reza Şah, Rozene, Tehran 1397.