XI.-XII. Yüzyıllarda Zencan’da Bir Türkmen Beyliği: Kafşutoğulları

Yıl 2019, , 122 - 130, 29.04.2019

Hüseyin Kayhan

https://doi.org/10.21551/jhf.546306

Öz

Sultan Alp Arslan’ın 1065-66 yılında Harezm’e yaptığı sefer sırasında adına rastladığımız
Mangışlak’taki Türkmenlerin beyi Kafşut, sonrasında İran’a geçerek Zencan’a yerleşmişti. Onun
oğulları Sultan Melikşah’ın 1092’de ölümünden sonra yaşanan saltanat mücadelelerinden istifade
ederek siyasi varlıklarını güçlendirmişlerdi. Zencan’ın da içinde bulunduğu İran’ın batı bölgeleri
Sultan Sancar tarafından 1120’de kurulan Irak Selçukluları Devleti’nin siyasi sınırları içine girince
Kafşutoğulları bu yeni devletin hizmetine girmişler ve hâkimiyetlerini güçlendirip, beylik kurmuş-
lardı. Bu dönemde adından bahsettiren ilk kişi Cemâleddin İlkafşut olmuştu. Irak Selçuklularının
güçlü komutanlarından Türkmen Hasbeg’in yakın dostlarından biri iken 1153’te ona ihanet ederek
Sultan Muhammed’in tarafına geçmiş ve yakın adamlarından birisi olarak hâciblik makamına getirilmişti. Kafşutoğulları beyleri son Irak Selçukluları hükümdarı II. Tuğrul’un Atabey Kızıl Arslan
ile yaptığı hakimiyet mücadelesinde sultanın yanında yer almışlardı. 1194’te Irak Selçuklularının
ortadan kalkması sonrasında feodal çatışmalara sahne olan Zencan’ın da içinde bulunduğu Batı
İran’ın yönetimi 1215’te Atabey Özbek’in azatlı kölesi Ogulmış’ın yönetimine bırakılmıştı. 1217-
18’de Zencan ve çevresi Harezmşahlar Devleti’nin kontrolüne girmiş ve buradaki Kafşutoğulları
Beyliği sona ermişti.  

Anahtar Kelimeler

Kafşut Bey, Zencan, Irak Selçukluları, Harezmşahlar

Kafshutids: A Turkoman Principality in Zanjan in The 11th and 13th Centuries

Öz

The ruler of the Turkomans in Mangyshlak, Kafşut, whose name is encountered in the campaign of Sultan Alp Arslan towards Khwarezm in 1065-66, subsequently moved to Iran, settling
in Zanjan. Benefiting from the struggles for the sultanate after the death of Sultan Melikshâh in
1092, his sons got politically more powerful. When the western regions of Iran, including Zanjan,
was involved in the borders of the Iraqi Seljukian State, which was founded by Sultan Sanjar in
1120, Kafshudis accepted the hegemony of this new state, empowering their own dominance and
establishing a principality. In this period, the first famous member of the family was Jamāl al-dīn
İlkafshut. While he was one of the intimate friends of Turkoman Hasbeg, who was one of the
powerful commanders of Iraqi Seljukians, he betrayed the Seljukian commander in 1153 and sided
with Sultan Muhammed, gaining the position of a hajib as a close fellow to him. In the struggle for
dominance between the last Iraqi Seljukian sultan, Tugrul II, and Atabeg Kızıl Arslan, the chieftains of the Kafshudis sided with the Sultan. The management of the Western Iran including Zanjan,
which had been a scene of fights following the termination of the Iraqi Suljukians in 1194, was left
to the dominance of Ogulmish in 1215 who was the freed slave of the Atabeg Ozbek. Zanjan and its
environs were taken under the reign of Khwarezm State in 1217-18, putting an end to the existence
of the Kafshudis Principality  

Anahtar Kelimeler

Kafshut Bey, Zanjan, Iraqi Seljukids, Khwarezm, Azarbaijan Atabeg Principality

Kaynakça

• Abû’l-Farac, Abû'l-Farac Tarihi, çev, Ö. R. Doğrul, 2 cild, Ankara, 1987.
• Alptekin, C., "Zengi", İA, XIII, 526-532.
• Alyârî, H., AzerbaycanAtabegleri, İldeniz Oğulları (1146-1225), İ.Ü. Ed. Fak. Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1966.
• Anonim Gürcü Vekeyinamesi, Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), Çev. H. Andreasyan, Ankara, 2003.
• Anonim Târih-i Âli Selçuk, Nşr. ve çev. F. N. Uzluk, Ankara, 1952.
• Barthold, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, Haz. H. D. Yıldız, Ankara, 1990.
• Bosworth, C. E., The Cambridge History of Iran Volume 5: The Saljuq and Mongol Periods, Ed. J. A. Boyle, Cambridge, 1968, 1-202.
• Bundârî, Zubdeu’n-Nusra ve Nuhbetu’l-Usra, çev., K. Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul, 1943.
• Cuveynî, Târîh-i Cihan Guşa, Çev. M. Öztürk, 3 cild, Ankara, 1988.
• Ebû'l-Fidâ, Kitâbu'l-Muhtasar fi Ahbâri'l-Beşer, İstanbul, 1286.
• Ebû Hâmid Muhammed b. İbrahim, Zeyl-i Selçuknâme, Tahran, 1332.
• Hamdullah Mustevfî Kazvînî, Nuzhetu'l-Kulûb, Nşr. M. Debîr-i Siyâkî, Tahran, 1336.
• Hamdullah Mustevfî Kazvinî, Târîh-i Guzîde, Nşr. E. G. Browne, I, London, 1910.
• Hinduşah b. Sancar, Tecâribu's-Selef, Nşr. A. İkbâl, Tahran, 1934.
• Hondmir, Dustûru'l-Vuzerâ, Nşr. S. Nefîsî, Tahran, 1317 h.ş.
• Huseynî, Ahbâru'd-Devleti's-Selcukiyye, çev. N. Lügal, Ankara, 1943.
• İbn Şeddâd, en-Nâvadiru's-Sultaniyye, Nşr. C. Şeyyâl, Kahire, 1964.
• İbn Vâsil, Muferricu'l-Kurûb fi Ahbâri Benî Eyyûb, Nşr. C. eş-Şeyyal, 5 cild, Kahire, 1953-1960.
• İbnu’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mulûk ve’l-Umem, Haydarabad, 1357.
• İbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, çev. A. Özaydın, A. Ağırakça, İslâm Tarihi, İbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh Tercümesi, 12 cild, İstanbul, 1987.
• İbnu’l-Esîr, et-Târîhu'l-Bâhir fi Devleti'l-Atabekiyye, Nşr. A. A. Tolaymat, Kahire, 1963.
• İbnu’l-Ezrak, Târîhu Meyyâfârikîn ve Âmid (Artuklular Kısmı), Çev. A. Savran, Erzurum, 1992.
• İbnu’l-Kalânisî, Zeyli Târîhu Dimaşk, Nşr. H. F. Amedroz, Beyrut, 1908,
• İsfahanî, el-Fethu'l-Kussî, Nşr. M. M. Subh, Kahire, 1962.
• Kadı Beyzâvî, Nizâmu't-Tevârih, Nşr. B. Mîrzâ Kerîmî, Tehran, 1313/1934 hş.
• Kadı İmâdeddîn, el-Bustânu'l-Câmî Tevârîhu'z-Zemân, Nşr. C. Cahen, "Une Chronique du VI/XIIe siecle, Bustan al-Jami", BEO, VII-VIII, 1937-38.
• Kafesoğlu, İ., "Tekiş", İA, XI/1, 135-139.
• Kafesoğlu, İ., Harezmşahlar Devleti Tarihi, Ankara, 1984.
• Kaşgarlı Mahmud, Divâni Lugati't-Türk, çev. B. Atalay, 4 cild, Ankara, 1986.
• Kayhan, H., Irak Selçukluları, Konya, 2001.
• Kesrevî-i Tebrizî, Şehr-i Yârân-ı Gumnâm, 3 cild, Tahran, 1307-1308.
• Kırzıoğlu, M. F., Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları'nda Kıpçaklar, Ankara, 1992.
• Köymen, M. A., "Son Irak Selçukluları hükümdarı II. Tuğrul ve zamanı", AÜFEFAD, 13, Erzurum, 1985, 215-234.
• Köymen, M. A., Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi II. İkinci İmparatorluk Devri, Ankara, 1984.
• Menâkib-nâme-i Şeyh Evhadeddîn-i Kirmânî, Haz. İ. H. Mercan, (Erciyes Ün. Sos. Bil. Ens. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, 1990.
• Merçil, E., “Zencan”, İA, XIII, 522-525.
• Minorsky, V., “Özbek”, İA, IX, 488-490.
• Mîrhond, Târîhu Ravzatu's-Safâ, Mîrhond, Târîhu Ravzatu's-Safâ, Selçuklular kısmını çev. E. Göksu, Ankara, 2015.
• Mervezi, Sharaf al-Zamān Tāhir Marvazī on China, The Turks and İndia, Eng tr. V. Minorsky, London, 1942.
• Newby, P. H., Saladin in his Time, London, Boston, 1983.
• Râvendî, Râhatu's-Sudûr ve Âyeti's-Sûrûr, çev., A. Ateş, Râhatu's-Sudûr ve Âyeti's-Sûrûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti), 2 cild, Ankara, 1957-1960.
• Reşîdeddîn Fazlullah, Câmiu't-Tevârih, Selçuklularla İlgili Kısmını Nşr. A. Ateş, Ankara, 1960.
• Sıbt İbnu’l-Cevzî, Mirâtu’z-Zemân fî Târîhi’l-Â’yân, çev. Ali Sevim, Mirâtu’z-Zemân fî Târîhi’l-Â’yân’da Selçuklular, Ankara, 2011.
• Sümer, F., Oğuzlar (Türkmenler) – Tarihleri, Boy Teşkilâtı, Destanları, İstanbul, 1980.
• Şeşen, R., Salâheddin Devrinde Eyyûbîler Devleti, İstanbul, 1983.
• Turan, O., Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ankara, 1980.
• Vassâf el-Hazre, Târîh-i Vassâf el-Hazre, Nşr. M. Mehdî, Tahran, 1338 hş.
• Yâkût el-Hamevî, Mu'cemu'l-Buldân, Nşr. Ferîd Abdulâziz el-Cundî, Beyrut, (tarihsiz).
• Zahîreddîn Nişâbûrî, Târîh-i Âl-i Selçuk, Nşr. İ. Afşar, Tahran, 1332.
• Zekeriya Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İ’bâd, Beyrut, (tarihsiz).