Artisans in Diyarbakir between XVITh and XIXTh Century During the Ottoman Period

Yıl 2021, , 465 - 488, 29.03.2021

İbrahim Yılmazçelik

https://doi.org/10.21551/jhf.900618

Öz

The origins of trades in the Ottoman society extend back to the earlier Turkish-Islamic states. This widespread organization seen in Ottoman city life. It is accepted as a continuation of the ahiye movement in the XIIIth-XIVth centuries. However, From the beginning of the XVIth century, with the weakening of the Ottoman central authority, it lost its original character. Tradition organization, which is an example of a similar organization of community groups with common ideals and interests in Ottoman society, was a widespread system that organized the whole urban population except the military branches. This organization, as well as being important in the management and economy of the city, provided the basis for the social life of arts and traders, as well as of transportation and service workers.
In this study, the artisan organization which has a great prescription in the Ottoman cities will be dealt with in the example of Diyarbakır city. The historical process of the cities reveals the characteristics of that city. These include cities; Historical Cities and Newly Established Cities. From this point of view Diyarbakir (Diyarbekr) is a historical city and it is of great importance that the artisan organization, especially the Ottoman period historical development.
Diyarbakir, at Southeast and Eastern Anatolia has been a major commercial center throughout history. The caravan route from Anatolia to the Mesopotamian region passed through this region. During the Ottoman period, the roads coming and going from Iran, Iraq and Azerbaijan intersected in Diyarbakir. Between XVI.th and XVIII.th centuries, Diyarbakir was an important center especially on Van, Aleppo and Baghdad roads. Because the caravans coming from the country gave customs tax in Diyarbakir. In this respect, there are many commercial centers in the city, especially the number of inns and bazaars. For this reason, it has a very lively commercial life, and the number of tradespeople operating in the city was also considerably high. In this study, Between XVIth-XIXth centuries Diyarbakir tradesmen will be dealt with in all aspects, organization in the city and relations with the public will be revealed. In addition, the situation in terms of trade and production and its contribution to the city economy will be examined in detail based on archive resources.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır city, Ottoman, Economic Structure

Osmanlı Döneminde XVI. ve XIX. Yüzyıllar Arasında Diyarbakır Esnafı

Öz

Osmanlı toplumundaki esnaflığın kökenleri daha önceki Türk-İslâm devletlerine kadar uzanmaktadır. Osmanlı şehir hayatında görülen bu yaygın teşkilât, XIII-XIV. yüzyıllardaki ahî hareketinin bir devamı olarak kabul edilmektedir. Ancak, XVI. yüzyıldan itibaren Osmanlı merkezi otoritesinin zayıflamasıyla, ilk zamanlardaki karakterini kaybetmiştir. Osmanlı toplumundaki ortak ideal ve çıkarları olan toplum gruplarının benzer biçimde teşkilatlanmasının bir örneği olan esnaf teşkilâtı, askerî zümreler haricindeki bütün şehirli nüfusu bünyesinde örgütlenmiş olarak bulunduran yaygın bir sistemdi. Bu teşkilât, şehrin yönetimi ve ekonomisinde sahip olduğu önem yanında, sanat ve ticaretle uğraşanlarla, ulaşım ve hizmet işçilerinin de sosyal hayatlarında temeloluşturmaktaydı.
Bu çalışmada, Osmanlı şehirlerinde büyük bir öneme sahip olan esnaf teşkilatı Diyarbakır şehri örneğinde ele alınacaktır. Şehirlerin geçirdiği tarihî süreç, o şehrin karakteristik özelliklerini de ortaya koymaktadır. Bu bakımdan şehirleri; Tarihî Şehirler ve Yeni Kurulan Şehirler, olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Bu açıdan bakıldığında Diyarbakır (Diyarbekr) tarihi bir şehir olup, esnaf teşkilatının özellikle de Osmanlı dönemindeki tarihi gelişiminin ortaya konulması büyük bir önem taşımaktadır.
Diyarbakır, Güneydoğu ve Doğu Anadolu’nun önemli bir ticaret merkezi olma özelliğini tarihi boyunca sürdürmüştür. Anadolu’dan Mezopotamya bölgesine giden kervan yoları bu bölgeden geçmekteydi. Osmanlı devleti zamanında da İran, Irak ve Azerbaycan'dan gelen ve giden yollar, Diyarbakır'da kesişmekteydi. XVI ve XVIII. yüzyıllar arasında, Diyarbakır özellikle Van, Halep ve Bağdat yolları üzerinde önemli bir merkezdi. Zira Doğudan gelen kervanlar, Diyarbakır'da gümrük vergisi vermekteydi. Bu bakımdan şehirde pek çok ticaret merkezi bulunmakta olup, özellikle han ve çarşıların sayısı bir hayli fazlaydı. Bu sebeple oldukça canlı bir ticari hayata sahip olup, şehirde faaliyet gösteren esnaf guruplarının sayılarının da oldukça fazlaydı. Bu çalışmada XVI-XIX. yüzyıllar arasında Diyarbakır esnafı bütün yönleri ile ele alınacak, şehirdeki teşkilatlanması ve halk ile olan münasebetleri ortaya konulacaktır. Ayrıca ticaret ve üretim açısından durumları ve şehir ekonomisine katkıları arşiv kaynaklarına dayalı olarak ayrıntılı olarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır Şehri, Esnaf Teşilatı, Osmanlı, İktisadi Yapı, Ticaret

Kaynakça

• Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, I, İstanbul,1979
• ----------------------, “Genel Çizgileri ile XVII. Yıızyıl Türkiye Tarihi”, TAD, IV, C. 6-7 s. 207-247
• -----------------------, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Ankara 1975
• Ali Emiri Efendi, Osmanlı Vilâyât-ı Şarkiyyesi, Dersaadet, H.1301-1309
• Arifi Paşa, Seyahatname, T.T.K. Kütüphanesi, yazma No: 122
• Andreasyan, Hrant D., Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi, İstanbul 1964
• Aramon, M.D., Le VoyageDe M.D’Aramon, Paris, 1864
• Bruinessen, Martin Van, “Economic Life in Diyarbekr in the 17 th Century”, Evliya Çelebi in Diyarbekir, Editör: Martin Van Bruinessen and Hendrik Boschoter, Leiden, 1988, s.36-44
• Buckingham, J.S., Travels in Mesopotamia, London, 1827
• Bulduk, Abdulgani, El-Cezire’nin Muhtasar Tarihi, Tarihsiz Yazma, Diyarbakır
• Çadırcı, Musa, Tanzimat’a Girerken Türkiye’de Şehir İdaresi, AÜDTCF. Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 1972
• Çağatay, Neşet, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, İlahiyat Fak. Yay. Ankara, 1975.
• Eti, Osman, “Diyarbakırlı Melek Ahmed Paşa ve Eserleri”, Karacadağ Dergisi, C.I, S.2, s.9-12.
• Evliya Çelebi, Seyahat-nâme, Ahmet Cevdet Tabı, C. 4, Der-Saadet 1314.
• Gabriel, Albert, Voyage Archêologique dans la Turquie Orientale, Paris, 1940
• Göyünç, Nejat, «Diyarbekir Beylerbeyliği’nin ilk İdari Taksimatı», İstanbul Ün.Edebiyat Fak.Tarih Dergisi, Sayı: 23, Mart 1969, s. 23-34
• --------------------------, “XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, VII s. 76-80
• Heude, William, Voyage de La Cote de Malabor â Constantinople, Paris, 1820
• Heyd, W., Yakındoğu Ticaret Tarihi, (Çev: Enver Ziya Karal) Ankara, 1975
• İnalcık, Halil, «Osmanlı Pamuklu Pazarı» Hindistan ve İngiltere; Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin Rolü», ODTÜ Gelişme Dergisi, 1979-1980, Özel sayı, s. 1-54
• İnciciyan, L., Coğrafya, C.I, Venedik, 1804, Nakleden Hrand D. Andreasyan, Polanyalı Simeon’un Seyahatnamesi, İstanbul, 1964, s. 211-213.
• Konyar, Basri, Diyarbakır Yıllığı, C. III, Ankara, 1936
• Kurt,Yılmaz, “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Diyarbekir Eyaletinde Sanayi ve Ticaret”, Tarih İncelemeleri Dergisi V, 1990 s. 191-200
• Nâsır-ı Hüsrev, Sefer-nâme, Çev: Abdulvehap Tarzi, İstanbul 1950
• Niebuhr, Carsten, Reisebeschreibung nach Arabien und den Umliegenden Lândern, Austria 1968
• Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğuda Aşiretleri İskân Teşebbüsü, İstanbul 1963
• ---------------------, Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, Derleyen: Salih Özbaran, İzmir 1984
• Özdemir, Rifat, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Ankara, 1986
• Özkaya, Yücel, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Toplum Yaşantısı, Ankara, l985
• Öztürk, Mustafa, , Orta Anadolu’da Fiyatlar, AÜDTCF. Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 1985
• Öztürk, Mustafa ;İbrahim Yılmazçelik, “Arifî Paşa›nın Seyahatnamesi Diyarbekir Seyahatı”, Türk Tarih Kurumu Belgeler Dergisi. Sayı: 22, s.91-110.
• Şemsettin Sami, «Diyarbekir», Kamüsü’l-Alâm, III, İstanbul 1308, s. 2203-2207
• Tavernier, Jean Babtiste, Les Six Voyages dejean Babtiste Tavernier en Turquie en Perse et aux Indes, Paris, 1677
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1984
• Yılmazçelik, İbrahim, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır, 1790-1840 (Fizikî, İdarî ve Sosyo-Ekonomik Yapı), Ankara, l995
• Yinanç, M. Halil, “Diyarbakr”, The Encyclopedia of lslâm, Volume II, Leiden, l983, s. 346-346
• -----------------------, “Diyarbekir”, İslam Ansk. ,C. III, s. 605-626