Tanzimat Sonrası Urfa Mahkemelerinin Durumu ve Mahkeme Görevlileri Hakkında Bir Değerlendirme

Yıl 2021, , 604 - 619, 30.09.2021

Zafer Benzer

https://doi.org/10.21551/jhf.995056

Öz

Osmanlı Devleti’nin altı asra aşkın bir süre siyasi, etnik, dini, kültürel ve sosyal anlamda zenginlik ve aynı zamanda farklılık arz eden problemli bir coğrafyada hüküm sürmesini ve ayakta kalmasını sağlayan en önemli faktörlerin birisi, bu devletin sahip olduğu hukuki yapı ve bunu işletiş biçimi olduğu söylenebilir. Bu hukukun esasını İslam hukuku yani “şerʻi hukuk” oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra “örfî hukuk” olarak tabir edilen Osmanlı hükümdarlarının koyduğu yazılı kanunlar da hukuk sistemi içerisinde yer almaktadır. Osmanlı Devleti, kuruluşundan itibaren fethettiği bölgelere hukuku temsilen kadıyı, idareyi temsilen de bir subaşı atamaktaydı. İdari taksimat doğrultusunda Osmanlı toprakları eyaletlere, eyaletler livalara, livalar kazalara, kazalar nahiyelere ve nahiyeler de köylere ayrılıyordu. Bunlardan nahiye ve köyler dışında hepsinde birer kadı ve dolayısıyla kadı mahkemesi bulunmaktaydı. Kadı mahkemelerine aynı zamanda “Şerʻiyye Mahkemeleri” de denilmekteydi.
Tanzimat Fermanı’nın ilanına kadar şerʻiyye mahkemeleri, aslî ve genel mahkemeler olarak görev yapmışlardır. İdari, hukuki, mali gibi her türlü davaya bakmışlardır. Tanzimat’tan sonra ise bu geniş yetkili mahkemeler yerini, yetki alanı daraltılmış ve farklı türde görev yapan mahkemelere bırakmıştır. Bu çalışmanın amacı, hukuki alanda meydana gelen bu değişmelere bağlı olarak Urfa bölgesinde bulunan mahkemelerin Tanzimat sonrası durumu ve bu mahkemelerin görevlileri hususunda bilgi vermektir. Bu doğrultuda Urfa’da bulunan mahkemeler; İstinaf mahkemesi, bidayet mahkemesi, icra memurluğu, ticaret mahkemesi ve şerʻiyye mahkemeleridir. Halep Vilayet Salnamelerinde, Urfa Sancağı’nda bulunan bu mahkemeler ve isimleri açıkça belirtilmektedir. Her mahkemenin reisi ve görevlileri ayrı ayrı geçmektedir. Osmanlı hukuk sistemindeki bu değişimi mahkemelerde tutulan sicillerden de anlamak mümkündür. Aynı zamanda merkezden taşraya gelen atama ve tayin belgelerinde de bu mahkemelerin isimleri geçmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Hukuku, Tanzimat, Urfa Sancağı, Mahkemeler, Mahkeme Görevlileri

An Evaluation About the Situation of the Urfa Courts and Court Officials After the Tanzimat

Öz

One of the most important factors that make the Ottoman Empire to survive and survive in a problematic geography that has a political, ethnic, religious, cultural and social richness for a period of six centuries and at the same time is the legal structure can be said that this state has and the way it operates . The basis of this law is Islamic law "shar'i law". In addition to this, the written laws of the Ottoman rulers, also called "conventional law", are also included in the legal system. Since the foundation of the Ottoman Empire, have been appointed muslim judge(kadi) as representatives of the law, and a local director as representative of the administration. In the direction of administrative divisions, the Ottoman lands were divided into provinces, and the provinces were divided into countries, countries were divided into towns, towns were divided into township and townships were divided villages. Apart from the towns and villages, there were one for each kadi and therefore kadi courts. The Kadi courts are also called "Shar’iya Courts" at the same time.
Until the proclamation of the Tanzimat Fermanı, the Shari'a Courts served as principal and general courts. They have looked at all kinds of lawsuits such as administrative, legal, financial. After Tanzimat, these broad competent courts have been replaced by courts with narrowed jurisdiction and different types of jurisdiction. The aim of this study is to give information about the post-Tanzimat status of the courts in the Urfa region and the officials of these courts, depending on these changes in the legal field. In this direction, the courts in Urfa; the Court of Appeal, the Court of first instance, the Enforcement Officer, the Commercial Court and the Shar’iya Courts. These courts and their names in Urfa Sanjak in the annuals province of Aleppo are clearly stated. The president and the officers of each court be included separately. This change in the Ottoman legal system can be understood from the register enterer in the courts. At the same time, the names of these courts be included in the appointment and appointment documents coming from the center to the provinces.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Law, Tanzimat, Urfa Sanjak, Courts, Officials Courts

Kaynakça

• 1. Kaynakça 2. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Evrakı (BOA) 3. BOA., A.MKT.NZD., 166-57. 4. BOA., A.MKT.MHM., 198-86. 5. BOA., A.MKT.MVL., 126-89. 6. BOA., BEO., 184/13781. 7. BOA., ŞD., 2613-4/2.
• 8. Salnamaler 9. H. 1303 Tarihli Halep Vilayet Salnamesi, H. 1305 Tarihli Halep Vilayet Salnamesi, H. 1309 Tarihli Halep Vilayet Salnamesi, H. 1313 Tarihli Halep Vilayet Salnamesi, H. 1316 Tarihli Halep Vilayet Salnamesi, H. 1319 Tarihli Halep Vilayet Salnamesi, H. 1322 Tarihli Halep Vilayet Salnamesi.
• 10. Urfa Şerʻiyye Sicilleri (UŞS) 11. Urfa Şerʻiyye Sicilleri, Defter No: 204, 216, 219, 222, 223,227.
• 12. Araştırma ve İnceleme Eserler 13. Akgündüz, Ahmet, “İslam Hukukunun Osmanlı Devleti’nde Tatbiki: Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iye Sicilleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 14, 2009, s. 13-48.
• 14. ________________, Şerʻiye Sicilleri-I, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1998.
• 15. Akyıldız, Ali, “Tanzimat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 40, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2011, s. 1-10.
• 16. ___________, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836-1856), Eren Yayınları, İstanbul 1993.
• 17. Asoğlu, İsmail, 223 Numaralı Şanlıurfa Şerʻiyye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (H.1304-H.1334 /M.1887-M.1916), Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa 2014.
• 18. Aydın, M. Akif, “Mahkeme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 27, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2003, s. 341-344.
• 19. ______________, “Osmanlı’da Hukuk”, Osmanlı Devleti Tarihi, edt. Ekmeleddin İhsanoğlu, c. 2, İstanbul 1999, s. 375-441.
• 20. Benzer, Zafer, 222 Numaralı Urfa Şerʻiyye Sicilinin (Birinci Kısım) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (H. 1308 - 1309 / M. 1891 – 1892), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2015.
• 21. Bayraktar, Hilmi, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sancağı (İdarî, Sosyal ve Ekonomik Yapı), Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları No: 14, Elazığ 2007.
• 22. Ceyhan, Muhammed, “Tanzimat Dönemi Sonrası Şerʻiyye Sicil Defterlerinin Muhteva ve Diplomatik Açıdan Tahlili”, Osmanlı Tarihi Araştırmaları Merkezi, S. 29, 2011, s. 49-83.
• 23. Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, 3. Baskı, TTK Yayınları, Ankara 2013.
• 24. Ekinci, Ekrem Buğra, Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul 2004.
• 25. Eren, A. Cevad, “Tanzîmât”, MEB İslam Ansiklopedisi, c. XI, MEB Basımevi, İstanbul 1979, s. 709-765.
• 26. Gencer, Ali İhsan, “Tanzimat Fermanı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi Ansiklopedisi, haz. Hakkı Dursun Yıldız, c. 11, Çağ Yayınları, İstanbul 1993, s. 431-521.
• 27. Honigmann, E., “Urfa” (ikmâl eden Nejat Göyünç), MEB İslam Ansiklopedisi, c. XIII, MEB Basımevi, İstanbul 1986, s. 50-57.
• 28. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
• 29. İpşirli, Mehmet, “Nâib”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 32, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2006, s. 312-313.
• 30. Karakaş, Mahmut, Şanlıurfa Mezar Taşları, ŞURKAV Yayınları: 14, Şanlıurfa 1996.
• 31. ______________, Urfa’nın Kültür ve İnançlar Serüveni, Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Şehir Kitaplığı Dizisi: 19, Ankara 2009.
• 32. Kenanoğlu, M. Macit, “Nizâmiye Mahkemeleri”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 33, TDV Yayınları, İstanbul 2007, s. 185-188.
• 33. Ortaylı, İlber, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Kronik Kitap Yayınevi, 7. Baskı, İstanbul 2017.
• 34. ___________, “Kadı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 24, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2001, s. 69-73.
• 35. Öğüt, Tahir, “Urfa’da Tanzimat’a Geçiş Sürecinde İdari ve Mali Yapı”, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, c. 7, S. 14, 2011, s. 325-345.
• 36. Öz, Mehmet, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi: Tarihi Temeller ve Ana İlkeler”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, c. 12, S. 1, Ankara 1999, s. 27-34.
• 37. Palalı, İlhan, “Adli Bir Reform Olarak Ticaret Mahkemeleri ve Urfa Ticaret Mahkemesi”, Osmanlı Urfası, c. 2, (Edt. Abdullah Ekinci), Urfa Okulu Yayınları, Şanlıurfa 2018, s. 317-325.
• 38. Tahiroğlu, Bülent, “Tanzimattan Sonra Kanunlaştırma Hareketleri”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, c. 3, 588-602.
• 39. Taş, Yasin, Osmanlı Döneminde Urfa’da Sosyal Hayat (Mahkeme Kayıtlarına Göre 1850-1900), Hiper Yayın, İstanbul 2019.
• 40. _________, “Urfa Şer’iyye Sicilleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Tarih Okulu Dergisi, Yıl 7, S. XVIII, Haziran 2014, s. 453-472.
• 41. Turan, A. Nezihi, XVI. Yüzyılda Ruha(Urfa) Sancağı, ŞURKAV Yayınları-27, Şanlıurfa 2005.
• 42. Üner, Mehmet Emin, Osmanlı Klasik Dönem Sonlarında Bir Güneydoğu Anadolu Şehri: Urfa (1700-1800), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2003.
• 43. Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I, MEB Yayınları, İstanbul 1999, s. 196-197.
• 44. Yalçınkaya, M. Alaaddin, “XVIII. Yüzyıl: Islahat, Değişim ve Diplomasi Dönemi (1703-1789)”, Türkler Ansiklopedisi, c. 12, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 479-511.
• 45. Yazıcı, Özlem Karsandık, “Ticaret Mahkemesi Kayıtlarına Göre Tanzimat Dönemi’nde Adana’da Ticari Hayat” Çukurova Araştırmaları Dergisi, c. 1, S. 1, Kış 2015, s. 75-85.
• 46. Yılmaz, Özgür, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Taşra İdare Meclisleri (1840-1871)”, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 6, S. 6, Aralık 2014, s. 253-280.