Türklerde Demircilik Kültürü Ve Elazığ’da Sıcak Demircilik

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 2, 867 - 903, 22.06.2021

Ümit Buğrahan Özcan , Oğuz Doğan

https://doi.org/10.21551/jhf.943518

Cited By: 1

Öz

Uzun bir geçmişi ve çeşitliliği olan Türk el sanatları, kültürü ve mitolojisi içinde demircilik önemli bir yer tutar. Demir, Anadolu’da güçlü bir işçilik ve bol üretimle karşımıza çıkar. Doğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Fırat Bölgesi’ni oluşturan Adıyaman-Malatya-Elazığ-Tunceli yöresinde zengin demir yatakları mevcuttur. 1834’te doğu eyaletlerini düzenlemek için görevlendirilen Reşid Mehmed Paşa, ovada yer alan Agavat Mezrası’nı merkez haline getirince, Mamuret-ül Aziz (Elazığ) Vilayeti’nin merkezi Harput’tan buraya taşınmıştır. Bu durum, Harput’un stratejik önemini kaybetmesine neden olmuştur. Ancak Harput, özellikle 19. yüzyılda önemli bir demir üretim merkeziydi. Burada birçok demir ustası ve dükkân olup, dökümhaneler de mevcuttu. Geçmişte Elazığ’da yoğun şekilde yapılan demir üretimi zaman içinde gittikçe azalmış, günümüzde ise il merkezinde birkaç usta tarafından devam ettirilir duruma gelmiştir. Elazığ’da üretilen demir eşyanın, çok çeşitli form ve özellikleri vardır. Çalışma hazırlanırken mevcut ustalarla görüşülmüş, röportaj yapılmış; fotoğraf ve video ile de üretimleri görüntülenmiştir. Ayrıca Elazığ’da demir ile ilgili halk inanışları da mevcuttur.

Anahtar Kelimeler

Demir, Demircilik, Sıcak Demircilik, Demir Ustaları, Elazığ’da Demircilik

Iron Culture in Turks and Ironworking in Elazığ

Öz

Uzun bir geçmişi ve çeşitliliği olan Türk el sanatları, kültürü ve mitolojisi içinde demircilik önemli bir yer tutar. Demir, Anadolu’da güçlü bir işçilik ve bol üretimle karşımıza çıkar. Doğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Fırat Bölgesi’ni oluşturan Adıyaman-Malatya-Elazığ-Tunceli yöresinde zengin demir yatakları mevcuttur. 1834’te doğu eyaletlerini düzenlemek için görevlendirilen Reşid Mehmed Paşa, ovada yer alan Agavat Mezrası’nı merkez haline getirince, Mamuret-ül Aziz (Elazığ) Vilayeti’nin merkezi Harput’tan buraya taşınmıştır. Bu durum, Harput’un stratejik önemini kaybetmesine neden olmuştur. Ancak Harput, özellikle 19. yüzyılda önemli bir demir üretim merkeziydi. Burada birçok demir ustası ve dükkân olup, dökümhaneler de mevcuttu. Geçmişte Elazığ’da yoğun şekilde yapılan demir üretimi zaman içinde gittikçe azalmış, günümüzde ise il merkezinde birkaç usta tarafından devam ettirilir duruma gelmiştir. Elazığ’da üretilen demir eşyanın, çok çeşitli form ve özellikleri vardır. Çalışma hazırlanırken mevcut ustalarla görüşülmüş, röportaj yapılmış; fotoğraf ve video ile de üretimleri görüntülenmiştir. Ayrıca Elazığ’da demir ile ilgili halk inanışları da mevcuttur.

Anahtar Kelimeler

Demir, Demircilik, Sıcak Demircilik, Demir Ustaları, Elazığ’da Demircilik

Kaynakça

• Aksın, Ahmet, 19. Yüzyılda Harput, Elazığ, 1999.
• Akyel, Salih, 19.Yüzyılın İlk Yarısında Harput Şehrinin Nüfus ve Toplum Yapısı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi, Elazığ, 2003.
• Akyel, Salih, “Ebutahir Kazası Nüfus ve Toplum Yapısı 1834 M (1250 H)”, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, C.1, Elazığ, 2013. s.93-99.
• Ardıçoğlu, Nurettin, Harput Tarihi, Elazığ Eğitim Vakfı Yayınları, Elazığ, 1997.
• Baca, Duygu, 1767-1774 (H.1181-1188) Tarihli Harput Şer’iyye Sicili (Metin Değerlendirme Varak 45-83), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2013.
• Bayat, Fuzuli, Türk Mitolojik Sistemi, C.2, Ötüken Neşriyat yayınları, İstanbul, 2012.
• Belli, Oktay, “Anadolu’da Antik Demir Madenciliğinin Gelişimi”, Türkiye Demir Yatakları Jeolojisi, Madenciliği ve Mevcut Sorunları Sempozyumu, İstanbul, 2005.
• Belli, Oktay, “Ortaçağ ve Osmanlı Döneminde Van Gölü’nün Güneyinde Demir Madeni Üretimi ve Bitlis Şehrindeki Ünlü Demirci Atölyeleri”, 4. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu, yay. haz. Oktay Belli, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2011.
• Belli, Oktay, “Urartu Krallığı Dönemi’nde Van Gölü’nün Güneyinde Demir Madenciliğinin Gelişimi”, 2. Van Gölü Havzası Sempozyumu, yay. haz. Oktay Belli, Bitlis Valiliği Yayınları, Ankara, 2007.
• Çelik, Şenol, “1261/1845 Tarihli Harput Kefalet Defteri ve Bu Deftere Göre XIX. Yüzyıl Ortalarında Harput Şehri”, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, C.2, Elazığ, 2013. s.1093-1108.
• Çerikan, Fidan Uğur, Türk Kültüründe Demir, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Halk Bilimi Programı Doktora Tezi, Denizli, 2014.
• Çoruhlu, Yaşar, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2011.
• Danık, Ertuğrul, Ortaçağda Harput (XI-XV.Yüzyıllarda), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1995.
• Danık, Sevda, H.1036-1037 / M.1627 Tarihli Harput Şer’iyye Sicili (Transkripsiyon ve Değerlendirme), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2013.
• Dankoff, Robert, Evliya Çelebi In Bitlis, New York, 1990.
• Demir, Abdullah, 1767-1774 Tarihli Harput Şer’iyye Sicili (Metin Değerlendirme Varak 1-44), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2014.
• Diyarbekirli, Nejat, Hun Sanatı, MEB Yayınları, Ankara, 1972.
• Doğan, Oğuz, “Bitlis Örneği Bağlamında Tarihi Mezar Taşlarının Sembolik Dili”, Bitlis Kent, Kültür ve Toplum, Pınar Yayınları, İstanbul, 2021.
• Erdoğdu, İbrahim, Harput’ta Gayrimüslimler (1823-1868), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1994.
• Türkmen, Fikret, Türker, Ferah, “Geleneklerde ve İnançlarda Demir”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C.1, S.14, 2014.
• Gaspak, Ayhan, Osmanlı Öncesi Harput’un Tarihi ve Dini Yapısı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2004.
• Halaçoğlu, Ahmet, 381 Numaralı Harput “Ma’muretü’l-Aziz Şer’iyye Sicili H.1283-84 (M.1866-68)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1986.
• İnan, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler, C.2, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1998.
• Ögel, Bahaeddin, İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, C.1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
• Uzun, Celalettin, H.1048-1049 / M.1638-1639 Tarihli Harput Şer’iyye Sicili (Transkripsiyon ve Değerlendirme), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2011.
• Yaman, Nevim, 350 Numaralı Harput Şer’iyye Sicili’nin Değerlendirilmesi (H.1073) (M.1663-1664), Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Niğde, 2013.