İran’da Tütün İmtiyazının İngilizlere Verilmesi Meselesi ve İranlı Kadınlar (1890- 1892)

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 4, 715 - 729, 29.12.2023

Kamuran Karabalık

https://doi.org/10.21551/jhf.1391233

Öz

İran’da 8 Mart 1890 tarihinde tütün işletme imtiyazı İngilizlere verildi. Tütün, İran halkı için hem bir geçim kaynağıydı hem de partilerde, kutlamalarda ve seyahatlerde yaygın olarak tüketilmekteydi. Bu sebeple tütün işletme imtiyazının İngilizlere verilmesi İran halkı arasında büyük protestolara sebep oldu. Protestolara katılanlar arasında din adamları, esnaflar ve tüccarlar dışında İranlı kadınlar da vardı. İranlı kadınlar, erkeklerle birlikte Şiraz, Tebriz, Tahran ve Meşhed’deki protestolarda ön sıralarda yer aldılar. Protestocular, bu sırada Nasıreddin Şah’a telgraf göndererek imtiyazın iptal edilmesini istediler. Bu tepkiler neticesinde Nasıreddin Şah, Ocak 1892’de tütün imtiyazını iptal etmek zorunda kaldı.
Bu çalışmanın amacı, tütün imtiyazının İngilizlere verilmesi sürecini ve bu sırada İranlı kadınların üstelendiği rolü kaynaklar ışığında incelemektir.

Anahtar Kelimeler

İran, İngilizler, Tütün imtiyazı, İranlı kadınlar

The Issue of Granting Tobacco Concession to the British in Iran and Iranian Women (1890- 1892)

Öz

Tobacco business concession in Iran were granted to the British on March 8, 1890. Tobacco was both a source of income for the Iranian people and was commonly consumed at parties, celebrations, and travel. Accordingly, the granting of tobacco business concession to the British caused great protests among the Iranian people. Apart from clergymen, tradesmen and merchants, there were also Iranian women among those who participated in the protests. Iranian women, along with men, were at the forefront of the protests in Shiraz, Tabriz, Tehran and Mashhad. Meanwhile, the protesters sent a telegram to Nasir al-Din Shah, asking for the concession to be canceled. As a result of these reactions, Nasir al-Din Shah had to cancel the tobacco concession in January 1892.
The aim of this study is to examine the process of granting tobacco concession to the British and meanwhile the role played by Iranian women in the light of sources.

Anahtar Kelimeler

Iran, British, Tobacco concession, Iranian women

Kaynakça

• Afary, Janet, “Social Democracy and the Iranian Constitutional Revolution of 1906-11, A Century of Revolution Social Movements in Iran”, (Editor: John Foran), Social Movements, Protest, and Contention, Vol. 2, Universty of Minnesota Press, Minneapolis, 1994, pp. 21-43.
• Alem, Mehmet Reza ve Susen, Zehra Rezevi, “Berersi Nekş-i Zenan der Cenbeş-i Tonbekü”, Fesılname-i İlmi Pojoheşi Zen ve Ferheng, Sal. 4, Şomar. 15, ss. 71-78.
• Amu Zeynettini, Mecid Rıza Zad-ı, Zeynep Paşa, Ahter, Tebriz 2015.
• Bayegi, Arzu Ulumu, “Zeynep Paşa ve Cenbeş-i Meşrute-i Havehan Tebriz”, Himayeş-i Milli Ceyagah ve Nagşi Zenan der Modiriyet-i Cehadit, 2013, s. 5. (https://civilica.com/doc/558829/) (erişim tarihi: 08.09.2023).
• Behzad, Kerim Tahirzade, Kıyam-ı Azerbaycan der İnkılab-ı Meşrutiyet-i İran, İkbal, Tehran 1363.
• Blaga, Rafael, İran Halkları El Kitabı, Yeni Zamanlar Dağıtım, İstanbul 1997.
• Browne, Sir Edward, The Persian Revolution of 1905-1909, Cambridge 1910.
• Cezani, Bijan, İran Meşrutiyet Devrimi (1906-1911), Kaynak Yayınları, İstanbul 2014.
• Curzon, George Nathaniel, Persia and The Persian Question I, Elibron Classics Series, London 2005.
• Dilbar, Gad G., “Qajar Dynasty- Big Merchants in The Late Qajar Period”, Encylopedia Iranica, https://www.iranicaonline.org/articles/qajar-big-merchants (erişimtarihi: 08.09.2023)
• Djalili, Mohammad Reza ve Kellner, Thierry, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, Çev. Reşat Uzmen, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2011.
• Emini, Ali Reza, Tarih-i Revabıt-i Harici İran ez Kajariye ta Sukut-ı Reza Şah, Tahran 1335.
• Garthwaite, Gene R., İran Tarihi, Pers İmparatorluğu’ndan Günümüze…,Çev: Fethi Aytuna, İnkılap Yayınevi, İstanbul 2005.
• Gocheleishvili, Lago, “Georgian Sources on the Iranian Constitutional Revolution (1905-1911): Sergo Gamdlishvili’s Memoirs of the Gilan Resistance”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 17, No. 4, 1985, pp. 443-462.
• Hakimian, Hassan, “Wage Labor and Migration: Persian Workers in Southern Russia, 1880-1914”. International Journal of Middle East Studies, Vol.17, 1985, pp: 443 462.
• Issawi, Charles, “Iranian Trade, 1800-1914”, Iranian Studies, Vol. 16, No. 3/4, 1983, pp. 229-241.
• Jones, Geoffrey, “The Imperial Bank of Iran and Iranian Economic Development, 1890-1952”, London School of Economic Businrss and Economic History, Vol. 16, 1987, ss. 69-80.
• Karadeniz, Yılmaz, “İran Batılılaşma Hareketinde Mirza Malkum Han’ın Rolü, (1833-1908)”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, S. 23, Isparta 2011, ss. 103-111.
• Karadeniz, Yılmaz, “İran’da Nasırüddin Şah ve Muzafferüddin Şah Dönemlerinde İngiltere ve Rusya’ya Verilen İmtiyazlar (1848-1906)”, Asia Minor Studies, C. 7, S. 2, ss. 231-243.
• Karadeniz, Yılmaz, Islahat Görünümlü İngiliz İşgalinin Safhaları-İran Örneği 1800-1925, Gece Kitaplığı, Ankara 2017. Karamali, Akram- KHAZAEİ, Sahamuddin-RAHMATİ, Mohsen, “Guneşenasi Eterazha-yı Zenan der Asr-i Nasıri (1264-1313K)”, Tarih-i İran, Devre. 15, Şomar. 1, Bahar ve Tabestan, 1401, ss. 245-262.
• Kazimi, Ranin, “The Tobacco Protest in Nineteenth Century Iran: The View from a Provincial Town”, Journal of Persianate Studies, Vol. 7, 2014, ss. 251-295.
• Keddie, Nikki R., Amanat, Mehrdad, “Iran Under The Later Qajars, 1848-1922”, The Cambridge History of Iran From Nadir Shah to The Islamic Repuclic, Vol. 7, Cambridge University Press 2008, ss. 174-213.
• Keddie, Nikki R., Modern Iran: Roots and Results of Revolution, Yale University Press, New Haven London 2006.
• Keddie, Nikki R., Natayeje Engelabe İran, Çev. M. Haghighatkhah, Ghoghnoos, Tehran 2005.
• Keddie, Nikki R., Religion and Rebellion in Iran: The Tobacco Protest of 1891-1892, London 1966.
• Kermani, Nazim el-İslam, Tarih-i Bidari İraniyan, Emir Kebir, Tahran 1386.
• Keskinkılıç, Erdoğan, “İki Türk Hanedanlığında Özelleştirmenin Serüveni: Osmanlı Devleti’nde ve Kaçarlar’da Tütün imtiyazı ve Tepkiler”, Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, S. 8(1), 2013, ss. 175-192.
• Kesrevi, Ahmed, İran Meşrutiyet Tarihi, Çev: Mehdi Kamruz-Hamit Zafer Kars, Kaynak Yayınları, İstanbul 2021.
• Lambton, Ann K. S., “The Tobacco Regie: Prelude to Revolution I”, Studia Islamica, No. 22 1969, pp. 119-157.
• Lambton, Ann K. S., İran Asr-ı Kajar, Çev: Simin Fasihi, Meşhed, 1375.
• Motazed, K.H., Siasato Haramsara: Zen der Asr-i Kajar, Elmi, Tehran 2000.
• Nahidi Azer, Abdül Hüseyin, Zenan İran der Jonbeşe Meşrute, Ehya, Tebriz, 1981.
• Nia, Samet Serdari, Tebriz der Nehzet-i Tonbeku, Aşina, Tebriz 1998.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “Şiraz”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 39, 2014.
• Rızayev, A. E., Azerbaycan Tarihi XIX-XX. Asırların Evveli, Ali Mektebler Üçün Mühazire Kursu, Bakı Universite Yayınevi, 2010.
• Sarıkaya, Yalçın, Tarihi ve Jeopolitik Boyutlarıyla İran’da Milliyetçilik, Ötüken Neşriyat, Ankara 2008.
• Seyf, İsa, İran’da Meşrutiyet 1906, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1960.
• Teymuri, İbrahim, Tahrim-i Tonbekü, Evvelin-i Mukavemet-i Menfi der İran, Tehran 1328.
• Yeşilot, Okan, “Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 36, 2008, ss. 187-199.
• Zencani, Mehmed, Tahrim-i Tonbekü, İntişarat-ı Enzeli, 1362.