Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Batı Karadeniz’de Dokumacılık (1923-1938)

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 4, 495 - 514, 25.12.2024

Ebru Bayram

https://doi.org/10.21551/jhf.1596237

Öz

Tarih öncesi dönemlerden itibaren dokumacılık; insanlığın giyinme ve korunma gibi ihtiyaçlarını karşılayan bununla beraber tarihî süreç içinde dinamik bir yapıya sahip sanat dalıdır. Dokumacılık Türk kültürünün de önemli bir unsuru olmuş, yapılan kazılarda ortaya çıkan buluntular Türklerin çok ileri seviyede bir dokuma sanatına sahip olduğunu göstermiştir.
Zengin bir dokuma kültürüne sahip Anadolu’da dokumacılık halkın iktisadi yapısında önemli bir yere sahiptir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Batı Karadeniz’de dokumacılığı ele alan bu çalışmada; dokumacılığın bölgedeki gelişimi, bölgenin iktisadi yapısına etkileri, dokumacılıkta kullanılan ham maddeler ele alınarak incelenmiştir. İncelenen döneme dair kaynaklar sınırlı olmakla birlikte arşiv belgeleri, araştırma eserleri, yerel ve ulusal gazeteler yararlanılan kaynaklar olmuştur.
Batı Karadeniz Bölgesi’nin hemen hemen her ilinde dokumacılık yapılmaktadır. Bölgenin iklimi pamuk üretimi için uygun olmasa da küçük sahalarda üretim yapılmıştır. Ancak pamuklu dokumacılık daha çok dışardan alınan pamuğun işlenmesi ile gelişim göstermiştir. Kastamonu’ya bağlı Devrekani, Küre ve Tosya pamuklu dokumaların yapıldığı yerlerdi. Sinop’ta da pamuk yetiştirildiği salnamelerdeki bilgilerden tespit edilmekte, Mudurnu ve Göynük’te pamuklu bezler imal edilmekteydi. İpek üretimi ile ilgili denemeler yapılmış fakat üretimde süreklilik sağlanamamıştır.
Batı Karadeniz Bölgesi’nde kendir ve keten üretimi yoğun olarak yapılan iki önemli dokuma ham maddesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Burada üretilen kendirin kaliteli ve dayanıklı olması urgancılığın gelişmesini sağlamıştır. İmal edilen urganlar hem halkın hem de donanmanın ihtiyacını karşılamaktaydı. Kendir ve ketenin bölge ekonomisine önemli katkıları olmakla birlikte işleme aşamalarının zahmetli olması ve bu aşamaların modernize edilememesi üretim sürecini olumsuz etkilediği görülmektedir. Bundan başka Avrupa’da sanayileşme ile birlikte imal edilen ucuz dokumaların Anadolu’da rağbet görmesi, kendirin kısıtlı alanlarda kullanılarak halkın başka tarım ürünlerinin ekimine eğilim göstermesi, bir kooperatifin olmaması, imal edilen dokumaların tanıtımının yeteri kadar yapılamaması, teknik bilgi ve sermaye yetersizliği de bölgede dokumacılığı olumsuz etkileyen diğer faktörlerdi. Cumhuriyet’in ilk yıllarında ülke ekonomisi içinde önemli olan bu ürünlerin üretim miktarı ve kalitesinin arttırılması, işleme aşamalarının ıslah edilmesi ve bunlara paralel sanayileşmenin sağlanması için programlar hazırlanmıştır. Ancak bölgede dokumacılığın sanayileşmesi ile ilgili somut adımlar daha sonraki yıllarda atılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dokuma, El tezgahı, Kendir, Keten, Pamuk

Weaving in the Western Black Sea in the Early Years of the Republic (1923-1938)

Öz

Since prehistoric times, weaving has been a craft that meets the needs of humanity for clothing and protection, while also maintaining a dynamic structure throughout history. Weaving has been an important element of Turkish culture, and findings from archaeological excavations show that the Turks had a highly advanced weaving art.
In Anatolia, which has a rich weaving culture, weaving holds a significant place in the economic structure of the local people. In this study, which examines weaving in the Western Black Sea region during the early years of the Republic, the development of weaving and its effects on the region's economic structure are examined with a focus on the raw materials utilized in the weaving process. Although sources from the period under discussion are limited, archival documents, research works, and local and national newspapers have been utilized.
Weaving is practiced in almost every province of the Western Black Sea Region. Although the region’s climate was not suitable for cotton production, small-scale cultivation was carried out. However, cotton weaving developed mainly through the processing of cotton imported from outside. Devrekani and Küre, along with Tosya, were the places in Kastamonu where cotton weaving was done. It is known from records in the salname that cotton was also grown in Sinop, while cotton fabrics were produced in Mudurnu and Göynük. Although attempts were made to produce silk, continuity in production could not be achieved.
Hemp and flax are the two major raw materials for weaving in the Western Black Sea Region, with significant production of both. The quality and durability of the hemp produced in the region contributed to the development of rope-making. The ropes manufactured were used to meet the needs of both the local people and the navy. Despite the important contributions of hemp and flax to the regional economy, the labor-intensive processing stages and the lack of modernization in these processes negatively affected production. Additionally, the popularity of cheap fabrics in Anatolia manufactured with the industrialization in Europe, the limited use of hemp, the shift of the population towards other agricultural products, the absence of cooperatives, insufficient promotion of the manufactured textiles, lack of technical knowledge, and inadequate capital were other factors that adversely affected weaving in the region. In the early years of the Republic, programs were prepared to increase the production quantity and quality of these important products for the national economy, improve the processing stages, and ensure industrialization in parallel. However, concrete steps towards the industrialization of weaving in the region were taken in later years.

Anahtar Kelimeler

Weaving, Hand loom, Hemp, Linen, Cotton

Kaynakça

• Demircioğlu, Ziya; Kastamonu’da Dokumacılık ve Kooperatif, Kastamonu, Açıksöz Matbaası, 1943.
• Dölen, Emre; Tekstil Tarihi, İstanbul, Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Yayınları, 1992.
• Erdoğdu, Ata; Kastamonu Kültürü 5, Kastamonu 2021.
• Erdoğdu, Ata; Kastamonu El Dokumacılığı, Kastamonu, Sözcü Gazetesi, 2008.
• İnalcık, Halil; Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008.
• Kankal, Ahmet; Türkmen’in Kaidesi Kastamonu (XV-XVIII. Yüzyıllar Arası Şehir Hayatı), Ankara, Zafer Matbaası, 2004.
• Ögel, Bahaeddin; İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi,1984.
• Öğütçü, Mahir; Kastamonu Vilayeti Merkezinde Kendir Ziraatı ve Urgancılık Sanatı, Kastamonu, Vilayet Matbaası, 1934.
• Şentürk, Cavit, Yaman Erdal ve Oğuz Türkyılmaz; Türkiye’de Pamuklu Tekstil Sanayiinin Gelişimi ve Bugünkü Durumu, TMMOB Makine Mühendisleri Odası Tekstil Raporu, 1976.
• Yaşa, Memduh; Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923-1978, İstanbul, Akbank Kültür Yayını, 1980.
• Yiğit, Ali Ata; “Türkiye’nin Tarıma Dayalı Sanayi Politikası (1923-1938”, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 01.07.2012, ss.315-326.
• Yiğit, Ali Ata “19.Yüzyıl Osmanlı Halıcılık Eğitiminde Hereke Fabrika-i Hümayunu Modeli” Uluslararası Türk Halı ve Düz Dokumaları Sempozyumu 01-04 Kasım 2010 –Alanya, Akdeniz Üniversitesi, Arış (Sempozyum Özel Sayısı-1), Sayı: 5, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara 2011, ss.136-143.
• Yiğit, Ali Ata “19. Yüzyıl Osmanlı İpek Böcekçiliği Politikası ve Eğitim Faaliyetleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, C. 115, Sayı: 227, İstanbul 2017, ss. 213-228.