Çaykara Yöresi, Çaykara Rumcası İle Arkaik Anadolu Türkçesi Ve Türk Kültürü Ekseninde Etnisite Algısı

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 93 - 133, 27.03.2025

Yunus Mutlu

https://doi.org/10.21551/jhf.1632589

Öz

Çaykara yöresinde konuşulan Rumca ile yörede yaşayan insanların kültürel değerleri üzerinden milliyetçilik algıları ele alınmıştır. Yöredeki etnik oluşum Çaykara’nın coğrafyasıyla doğrudan bağlantılıdır. Bu anlamda Çaykara’nın yerleşime açılma biçimi ve diğer yapısal unsurlar önemlidir. Buna göre Çaykara’nın iskânı sahilden kırsala değil, kırsaldan sahile doğru gerçekleşmiştir. Değişik sebeplerle göçe maruz kalan Kafkas ve Türk toplulukları, Demirkapı geçidinden giriş yaparak, Solaklı Vadisinden aşağıya yayılmışlardır. Bu topluluklar içerisinde ağırlıklı olarak Kıpçak ve Peçeneklerin olduğu görülür. Anadolu’nun Türk iskânına açılmasıyla Çaykara da zamanla, Türk topluluk ve Beyliklerinin etki alanına girmiştir. Zira Kıpçak ve diğer Türk topluluklarından kalan dil, arkaik Anadolu Türkçesi, temel yaşam biçimleri, inanışlar ile muhtelif kültür unsurları halen ağırlığını korumaktadır. Çaykara’nın Anadolu ile olan bağlantısını Maraşlı Köyü ve Maraşlı kardeşler üzerinden, Rumca etkisini Türk ve Rum unsurlarının bir arada yaşamaları ile Bizans’ın asimilasyon politikasıyla açıklamak mümkündür. Bugün ise bu zaviyeden yörede konuşulan Rumcanın bir zenginlik olduğu ancak etnik anlamda Türklük algısını etkilemediği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Çaykara, Rumca, Etnisite, Kıpçak, Arkaik Türkçe

Perception of ethnicity in the axis of Çaykara region's Çaykara Greek ,Archaic Anatolian Turkish and Turkish culture

Öz

It has been stated that the Greek spoken in Caykara through people’s perception about nationalism and cultural values living in the area.The etchnic structure in the area is direct related with the geography of Caykara. Fort his reason, the way Çaykara was opened to settlement and other structural elements are important. Because of this, the settlement of Çaykara actualized not from the coast to the countryside, but from the countryside to the coast. The Caucasian and Turkish communities, who were subjected to migration for various reasons, entered through the Demirkapı pass and spread down the Solaklı Valley. It can be seen that the majority of these communities are Kipchaks and Pechenegs. When Anatolia was opened to Turkish settlement, Çaykara also came under the influence of Turkish communities and Local Rulers. Because the language inherited from the Kipchak and other Turkish communities archaic Anatolian Turkish, basic lifestyles, beliefs and various cultural elements still maintain their importance. It can be only explain Çaykara's connection with Anatolia through Maraşlı Village and Maraşlı brothers, and the Greek influence through the coexistence of Turkish and Greek elements and the assimilation policy of Byzantium. Today, it is clearly seen that the Greek spoken in the region is a richness but does not affect the ethnic Turkish perception.

Anahtar Kelimeler

Çaykara, Greek, Etnicity, Kipchak, Archaic Turkish

Kaynakça

• AĞIRALİOĞLU, Necati, ”Çaykara Türkçesinin Kelimeler ve Diğer İlçelerle Ortak Kullanılanlar”, Çaykara Türkçesinden Kelimeler (caykaragundem.com). 25.04.2018.
• ALBAYRAK, Haşim, Of ve Çaykara, 1. Cilt, Cantekin Matbaası, 1986, Ankara.
• BAYRAKTAR, Rasim, “Kuman/Kıpçakların/Atabeklerin Dini -Mezhepsel Kimliğinin Şekillenmesi”, Hars Akademi, C:5/1, 2022, s. 138.
• BOSTAN, M.Hanefi, “17.yy Avarız ve Cizye Defterlerine Göre Of Kazasının Nüfus ve Etnik Yapısı”, 14. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, C: II., S: 1., 2005, Ankara, s. 415.
• BOSTAN, M.Hanefi, “Kahramanmaraşlı Saçaklızadeler’in Of ve Çevresinin İslamlaşmasına Yaptığı Katkılar”, 1. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu, 2016, İstanbul, s.387.
• BOSTAN, M.Hanefi, “Nereye Gitti Bu Pontus”, Tarih ve Düşünce Dergisi, S: 2002/3, 2002, İstanbul, s.36.
• BOSTAN, M.Hanefi, XV. ve XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, Türk Tarih Kurumu, 2002, Ankara.
• GÖKDAĞ, Atsız, Bilgehan, “Doğu Karadeniz’de Konuşulan Diller Ve Türkçe İle Etkileşimleri”, Kırıkkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Karadeniz Araştırmaları, S: 31, Güz 2011, s.111-134
• AYDEMİR, Hakan, “Macaristan Kuman-Kıpçaklarından Kalan Bir Sayışmaca Üzerine Dilbilimsel Açıklamalar”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları, (VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı’nda), S.18, 2018, Ankara, s. 200.
• BERBER, İlker, Tarihi Kıpçak Türkçesi Sözcüklerinde Sosyal Ve Kültürel Yaşam, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüsek Lisans Tezi, 2019, Denizli, s. 224-322.
• BİLGİN, Mehmet, Doğu Karadeniz Tarih Kültür İnsan, Serander Yayınları, 2002, Trabzon.
• BRENDEMOEN, Bernt, “Anadolu Ağızlarındaki Sözdizimi Üzerine Bir Not”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume, Sayı:3/3, Bahar 2008. s.4.
• ÇORUHLU, Yaşar, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Ötügen, Kültür Ve Turiz Bakanlığı Yayını, 2020, İstanbul.
• COŞAR, A.Mevhibe, “Bir Kimlik İşaretleyicisi Olarak Dil Ve Trabzon Ağızlarında Arkaik Hususiyetler”, Karadeniz Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Karadeniz Araştırmaları dergisi, C:1, S:1, 2015, Trabzon, s. 248
• COŞAR, A.Mevhibe, “Trabzon Ağızlarında Bir Fiilin Kullanılması”, KTÜ, Dil Araştırmaları, S: 7, Güz 2010. s. 77. ÇETİNKAYA, Tülay, 1135/1722 Tarihli Sicil Defterine Göre Trabzon’un Sosyal Tarihi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 2006, İstanbul.
• ÇIBLAK, Nilgün, “Halk Kültüründe Nazar, Nazarlık İnancı ve Bunlara Bağlı Uygulamalar”, Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), S:15, s. 103-125
• ÇUMAN, Kemal, Haykırışlar Yüzüncü Yılında Cumhuriyetin Çınarları, Eser Ofset Matbaacılık, 2023, Trabzon. ÇAY, Abdülhaluk / DURMUŞ, İlhami, “Bozkırların Eski Toplulukları: Avrasya’da Saka Çağı”, Türkler, C: 1, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, Ankara, s. 877.
• DOĞAN, Levent, “Türk Kültüründe Hayvanlar ve Hayvan İsimleri”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S:12, 2001, s. 622.
• DÖNMEZ, Yağmur, Ulus-Devlet, Milliyetçilik Ve Etnik Kimlik: Bir Çaykara Etnografisi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi Ve Kamu Yönetimi (Siyaset Bilimi) Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2019, Ankara,. s. 70
• DEMİRCİ, Jale, “Codex Cumanicus”, Türkler, C: 3, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, Ankara, s. 1284.
• EKİNCİKLİ, Mustafa, “Türk Ortodokslarının Kimlikleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkler, C: 6, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, Ankara, s. 377.
• EMET, Erkin, “Uygur Türklerinde Lakap verme Geleneği”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C:17, S: Eylül 2020, Ankara Ün. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, s. 429-430.
• ERDOĞAN, Özden, 18.YY’a Kadar Anadolu’daki Türkmenlerin Dini Durumu, 2003, Ankara, s.1. Bölüm. FATSA, Mehmet, “Trabzon Yöresinin İslamlaşma Süreci ve Zaviyeler”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 18, 2015, s. 71.
• GOLDEN, Peter G., “Kıpçak Kabileleri Üzerine Notlar: Kimekler ve Yemekler”, Türkler, C: 2, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, Ankara, s. 1341.
• GENÇ, Tuğçe, Trabzon Örneğinde Türkçe Rumca Dil ilişkisi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021, Ankara.
• GÖKBEL, Ahmet, Kıpçak Türkleri Siyasi ve Dini Tarihi, Ötüken Yayınları, 2021, İstanbul.
• GÖKBEL, Ahmet, “Kıpçaklarda Sosyo, Ekonomik ve Dini Yapı”, Türkler, C: 3, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, Ankara, s. 179. GÖKBEL, Ahmet, “Kıpçak ve Kumanlar”, Türkler, C: 2., Yeni Türkiye Yayınları, 2002, Ankara, s. 1282. GÖKBEL, Ahmet, “Kıpçak Türklerinde Hristiyanlık”, Dinler Tarihi Araştırmaları- III, (Sempozyum 9,10 Haziran 2001, Ankara), 2000. Yılında Hristiyanlık (Dünü Bugünü ve Geleceği, Dinler Tarihi Derneği Yayınları/3,), 2002, Ankara. s. 515.
• GÜR, Süleyman, “Son Dönem Osmanlı Ulemasından Gürcizade Ahmet Efendi”, Akademik-US, C: 1, S:2, Güz 2017. s. 28.
• İNAN, Abdulkadir, Eski Türk Dini, Milli Eğitim Basımevi, 1976, İstanbul.
• İNAN, Abdulkadir, Tarihte Ve Bugün Şamanizm, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu TTK Yayınları, C: 7. Dizi S. 24,TTK Basımevi, 1986, Ankara.
• KAFESOĞLU, İbrahim, ESKİ TÜRK DİNİ, Tarih Enstitüsü Dergisi, S: 3, Ekim 1972, Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1973, İstanbul. s.10.
• KESKİN, Yılmaz, Çaykara’da söz varlığı 1, Can Yayınları, 2019, İstanbul.
• KOCA, Salim, Türk Kültürünün Temelleri I, Cilt:2, Damla Yayınları,2003, Ankara.
• KOÇ, Özge, ALPTEKİN, M. Yavuz, Siyasal ve Kültürel Yönleriyle Trabzon’da Muhafazakarlık, Karen, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:2, KTÜ Trabzon 2016, s. 139.
• KORKMAZ, Zeynep, “Trabzon Ağızları Üzerine Değerli Bir Araştırma ve Düşündürdükleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, S. 50, 2002/2, s. 71
• KORKMAZ, Zeynep, “Anadolu Rumeli Ağızlarının Dayandığı Temeller”, Belleten, 2007, s. 93.
• MİROĞLU, İsmet, Fatih’in Karadeniz Siyaseti, Çağ Yayınları, 199, İstanbul.
• ÖKSÜZ, Hikmet, “Muştaki Çaykaralılar ya da Çaykara Kökenli Muşlular””17.03.2019. https://www.caykaragazetesi.com/gurbet/mustaki-caykaralilar-ya-da-caykara-kokenli-muslular-46755/
• ÖZBARAN, Salih, Bir Osmanlı Kimliği 14. 17. Yüzyıllarda Rum/Rumi Aidiyet Ve İmgeleri, Kitap Yayınevi LTO, 2004, İstanbul.
• ÖZTÜRK, Ayşe, “Karadeniz Bölgesi İle Macaristan Kuman-Kıpçak Coğrafyasının Karşılaştırmalı Halk İnançları”, Karadeniz Araştırmaları Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa ve Anadolu İncelemeleri Dergisi, C: XVII, S: 66, 202, Samsun, s. 385-421.
• ÖZGÜR, Can, “Doğu Karadeniz Ağızlarında Kıpçakça Üzerine Tespitler” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S: 13, Yıl 2002, s.122.
• ---------------, “Kıpçakların Dili”, Türkler, C: 3,. Yeni Türkiye Yayınları, 200, Ankara. s. 1267
• ÖZTÜRK, Temel, “XIII Yüzyıl İlk Yarısı Trabzon Sancağı Nüfus Tespitinde Avarız ve Cizye Defterlerinin Kullanılabilirliği”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, C:5, S: 5, 2008, s. 105.
• SALAN, Erkan, “Eski Anadolu Türkçesinde Aruz Vezni Ve Uyağın Zarf-Fiil Eklerine Etkisi”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S: 26, Ocak 2017, s.1-24.
• SARAN, Ali Kemal, Omuzumda Hemençe, Semih Ofset, 200, Ankara, s. 17.
• SERTOĞLU, Mithat, Rum Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi İstanbul Matbaası, İstanbul 1958. s. 269-270.
• SİLER, Abdurrahman, “XIX yüzyılda Trabzon’un Kaza ve Nahiyelerinin Ekonomik Durumu (1869-1905)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C: 9, S: 1, s.275.
• SÜMER, Faruk, Çepniler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1992, İstanbul.
• ŞAHİN, Aslı Çandarlı, “Kuman/Kıpçaklarda Zanaat ve Konar Göçerlik İlişkisi”, Türkiyat Mecmuası, C. 26, S:2, 2016. s. 157-163.
• TELLİOĞLU, İbrahim, “Doğu Karadeniz Kıpçakları” Karadeniz Araştırmaları Dergisi, S: 48, 201, Samsun. s 72.
• TUNCER, Rumeysa Keziban, Çaykara Nüfus Defterleri, Turkuaz Matbaacılık, 2017, İstanbul.
• TÜRKDOĞAN, Orhan, Etnik Sosyoloji, Timaş Yayınları, 1999, İstanbul.
• TÜRKMENOĞLU, Mehmet Ali, XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon, (Şer’iye Sicillerine Göre), Doktora Tezi, 2016, Konya.
• TOGAN, Zeki Veledi, Umumi Türk Tarihine Giriş, 194, İstanbul.
• UYSAL, Mustafa Ali, KARTAL, Kazım, “Miladi 1840-1850 Tarihli Reaya Defterine Göre Trabzon Vilayeti Akçaabat Nahiyesinde Yaşayan Rum Nüfusunun Demografik ve Sosyo Ekonomik Yapısı”, Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektornik Dergisi, S:11(1), 2020, s. 136-142.
• VARDAN, Nurdan, Macaristan’daki Kumanların Kültürel Hayatı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018, İstanbul, s.200-350.
• YÜCE, Mualla Uydu, “Kıpçaklarda Toplum ve Kültür Hayatı”, Türkler, Cilt: 3, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, Ankara, s. 244.
• YILMAZ, Murat, Trabzon Gayri Müslimlerinin Sosyo Kültürel ve Ekonomik Durumu 1881-1888, KTÜ Fen Edebiyat Fak. Tarih Böl. Bitirme Tezi, 2010, Trabzon.
• YILMAZ, Ünsal, “Yeşildal Atalar Kültüne Dair İnanmaların Türklerin Ad Verme İnanç ve Gelenekleri Üzerindeki Tesirleri”, Milli Folklor, S:119 Güz 2018, s. 48-58.
• İslam Ansiklopedisi, “Şamanizm” C: 3, Milli Eğitim Basımevi, 1979, İstanbul. s. 328-330.