Geç Antikçağ’dan Erken Ortaçağ’a Merdailer:Bizans-Müslüman İlişkilerinde Bir Sınır Topluluğu

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 2, 424 - 443, 03.07.2025

Burcu Karakuş

https://doi.org/10.21551/jhf.1715869

Öz

Geç Antikçağ ile Erken Ortaçağ arasındaki geçiş döneminde, VII. ve VIII. yüzyıllarda Amanos Dağları ve çevresinde yaşayan Merdailer (ya da Jarājima/Cerâcime), Bizans-İslâm ilişkilerinde dikkat çeken yarı-özerk bir sınır topluluğu olarak öne çıkmıştır. Etnik kökenleri ve mezhep aidiyetleri hakkında kaynaklarda farklı görüşler yer almakla birlikte, genel kabul gören yaklaşıma göre bu topluluk, çoğunlukla Monofizit ya da Monotelit eğilimli Hristiyan unsurlardan oluşmaktaydı. Dağlık coğrafyada yaşamaları ve merkezi otoritelerden görece bağımsız hareket edebilmeleri, onları Bizans ve İslâm dünyası arasındaki güç mücadelesinde önemli bir askerî ve diplomatik unsur hâline getirmiştir.
Başlangıçta Bizans İmparatorluğu’nun doğu sınırlarında bir tampon bölge işlevi gören Merdailer, Bizans tarafından istihbarat sağlama, sınır boylarında devriye gezme, yerel isyanları bastırma ve Arap akınlarına karşı ileri hat savunması sağlama gibi görevlerle istihdam edilmiştir. Ancak 7. yüzyılın ortalarından itibaren Müslüman fetihlerinin bölgeye nüfuz etmesiyle birlikte, bu topluluğun siyasi pozisyonu da giderek esnekleşmiş; çıkarlar doğrultusunda taraf değiştirmeleri olağan hâle gelmiştir. Nitekim Merdailer, zaman zaman Bizans’a bağlılık gösterirken, bazı dönemlerde Müslümanlarla ittifak kurmuş ve bu ittifaklar çerçevesinde cizye vergisinden muaf tutulma, ganimetlerden pay alma gibi ayrıcalıklara sahip olmuştur. Çalışmada, Merdailer’in tarihsel rolü Bizans ve İslâm kaynakları çerçevesinde değerlendirilerek; sınır bölgelerinde yaşayan etnik-dinî toplulukların devletler arası ilişkilerde nasıl stratejik roller üstlenebildikleri ve bu rollerin bölgesel güç dengeleri üzerindeki etkileri analiz edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

merdailer , Bizans , Müslümanlar , İslâm Fetihleri , Sınır Toplulukları

The Merdais from Late Antiquity to the Early Middle Ages: A Border Community in Byzantine-Muslim Relations

Öz

During the transitional period between Late Antiquity and the Early Middle Ages, in the VIIth and VIIIth centuries, the Merdai (or Jarājima/Jarājime), who lived in and around the Amanos Mountains, emerged as a semi-autonomous frontier community that attracted attention in Byzantine-Islamic relations. Although there are different views on their ethnic origins and sectarian affiliations in the sources, according to the generally accepted approach, this community was mostly composed of Christian elements with Monophysite or Monothelite tendencies. The fact that they lived in mountainous geography and could act relatively independently from the central authorities made them an important military and diplomatic element in the power struggle between Byzantium and the Islamic world.
Initially functioning as a buffer zone on the eastern borders of the Byzantine Empire, the Merdais were employed by Byzantium to provide intelligence, patrol the border, suppress local rebellions and provide frontline defence against Arab raids. However, as Muslim conquests penetrated the region from the mid-7th century onwards, the political position of this community became increasingly flexible and it became common for them to change sides in line with their interests. As a matter of fact, while the Merdais showed allegiance to Byzantium from time to time, they allied with the Muslims at other times, and within the framework of these alliances, they enjoyed privileges such as being exempted from the jizya tax and receiving a share of the spoils. This study evaluates the historical role of the Merdais within the framework of Byzantine and Islamic sources and analyses how ethno-religious communities living in border regions could assume strategic roles in inter-state relations and the effects of these roles on regional power balances.

Anahtar Kelimeler

Merdais , Byzantium , Muslims , Islamic Conguests , Border Communities

Kaynakça

• Abd al-Salām al-Tadmurī, Umar. Lubnān min al-fatḥ al-Islāmī ḥattā suqūṭ al-dawla al-Umawiyya. Tripoli: Jarrūs Briss, 1990.
• Agapius. Kitab al-‘Unvan: Histoire universelle écrite par Agapius (Mahboub) de Menbidj. Edited and translated by A. A. Vasiliev. Pt. 2.2. Paris: Firmin-Didot, 1912.
• Asa Eger, A. The Islamic–Byzantine Frontier: Interaction and Exchange among Muslim and Christian Communities, London: I. B. Tauris, 2015.
• Avcı, Casim. İslâm-Bizans İlişkileri (610–847). İstanbul: TTK Yayınları, 2003.
• Bailly, Auguste. Bizans Tarihi. C. I. çev. Haluk Şaman, Yer ve yayınevi yok.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya. Fütûh’l-Büldân (Ülkelerin Fetihleri). çev. Mustafa Fayda, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Bedrosian, Robert, trans. The Chronicle of Michael the Great, Patriarch of the Syrians. New Jersey: 2013.
• Brooks, E. W. “The Successors of Heraclius to 717.” The Cambridge Medieval History, vol. IV, ed. J. B. Bury, 4. Cambridge: Cambridge University Press, 2019.
• Chronicle of Alfonso. ed. Jose Escobar Shelby Thacker Lexington: The University Press of Kentucky, 2014.
• Constantine VII Porphyrogenitus. De Cerimoniis Aulae Byzantinae, C. I. ed. J. J. Reiskius. Bonn: Weber, 1829.
• Cvetković, Miloš. “The Settlement of the Mardaites and their Military-Administrative Position in the Themata of the West: A Chronology”, Zbornik radova Vizantološkog instituta 54, 2017, 65–85.
• Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, C. I. Ed. Yıldız, Hakkı Dursun, İstanbul: Çağ Yayınları, 1989.
• Ebû’l-Ferec, Ebü’l-Ferec Tarihi, C. I. Translated from Syriac to English by E. A. Wallis Budge, and from English to Turkish by Ö. Rıza Doğrul, Ankara:TTK Yayınları, 1999.
• Georgius Monachus. Chronicon, C. II. Ed. Carolus de Boor. Stuttgart: B.G. Teubner, 1978.
• Haldon, John. Byzantine Warfare. London: Routledge, 2017.
• Halîfe b. Hayyât. Târihu Halife b. Hayyat (Halife b. Hayyat Tarihi). çev. Abdülhalik Bakır. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2001.
• Harris, Stephen. Empires and Colonies of the Ancient Mediterranean. Princeton: Princeton University Press, 2015.
• Hollingsworth, Paul A. “Mardaites”, The Oxford Dictionary of Byzantium, 3, ed. Alexander Kazhdan, Oxford: Oxford University Press, 1991.
• Honigmann, Ernst. Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı. çev. Fikret Işıltan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• İbn Abdilhakem. Futûhu Mısr ve Ahbâruhâ (Mısır Tarihi). çev. Abdülhalik Bakır, Aydın Çelik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2022.
• İbn Cerîr et-Taberî. Târihu’t-Taberî, C. I. çev.Cemalettin Saylık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2022.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddin Ebû’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. İslâm Tarihi (el-Kâmil fi’t-Târih), C. I–III. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Bahar Yayınları, 1986.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. Büyük İslâm Tarihi (el-Bidâye ve’n-Nihâye), vol. IV. çev. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2000.
• Jankowiak, Marek. “The First Arab Siege of Constantinople: The Campaign of Yazid b. Mu’awiyah in 667–669.” In Byzantion’dan Constantinopolis’e İstanbul Kuşatmaları, 201–228. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2017.
• Jeffreys, Elizabeth M., and John H. Pryor, eds. The Age of Δρόμων: The Byzantine Navy 500–1204. Boston: Brill, 2006.
• John of Nikiu. The Chronicle of John, Bishop of Nikiu. Trans. R. H. Charles. London: Oxford University Press, 1916.
• Johnston, James Howard. “The Mardaites”, Arab–Byzantine Coins and History: Papers Presented at the 13th Seventh Century Syrian Numismatic Round Table Held at Corpus Christi, ed. Tony Goodwin, College Oxford on 11th and 12th September 2011, London: Archetype Publications, 2012, s. 27–38.
• Karakuş, Burcu. Herakleios Hanedanlığı Dönemi’nde Bizans-Müslüman İlişkileri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van: Van Yyü Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2025.
• Kaplony, Andreas. Konstantinopel und Damaskus: Gesandtschaften und Vertrage zwischen Kaisern und Kalifen, 639–750, Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1996.
• Küçüksipahioğlu, Birsel. “Emeviler’in İstanbul Kuşatmaları Esnasında Bizans İmparatorluğu’nun Durumu.” Beşinci Uluslararası Orta Doğu Semineri, 77–88.
• Lammens, Henri. Etudes sur le regne du calife omaiyade MoʿawiyaIer, Paris: Paul Geuthner, 1908.
• Meyendorff, John. Imperial Unity and Christian Divisions: The Church 450–680 A.D. St. Vladimir’s Seminary Press, 1989.
• Mesûdî. Kitâbü’t-Tenbîh ve’l-İşrâf. Translated by Ramazan Şeşen. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları, 2018.
• Mpartikian, Chrats M. “Hē lysē tou ainigmatos tōn Mardaitōn”, Byzantion: Aphierōma ston ed. Andrea N. Strato in Nia A. Stratos, Athens: no pub., 1986, s. 17–39.
• Nikephoros, Patriarch of Constantinople. Short History: Text, Translation, and Commentary. Edited and translated by Cyril Mango. Washington: D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 1990.
• Ohta, Keiko, “The Expansion of the Muslims and Mountain Folk of Northern Syria: The Jarājima in the Umayyad Period”, Orient, 27, 1991, 74–94.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. Translated by Fikret Işıltan. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Ramsay, W. M. Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, çev. Mihri Pektaş, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1960.
• Price, Richard. The Acts of the Lateran Synod of 649. Liverpool: Liverpool University Press, 2014.
• Sachau, Eduard. “Zur historischen Geographie von Nordsyrien”, Sitzungsberichte der koniglich preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, 1892, s. 313–38.
• Shepard, Jonathan, ed. The Cambridge History of the Byzantine Empire. New York: Cambridge University Press, 2008.
• Stratos, Andreas N. Byzantium in the Seventh Century, I: 602–634. Trans. Harry T. Hionides. Amsterdam: Adolf M. Hakkert, 1972.
• Strabon. Geographika. Antik Anadolu Coğrafyası: Kitap XII-XIII-XIV. çev. Adnan Pekman. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2000.
• Theophanes Confessor. The Chronicle of Theophanes. Translated from Latin to English by Harry Turtledove. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1982.
• Theophilus of Edessa’s Chronicle and the Circulation of Historical Knowledge in Late Antiquity and Early Islam, trans. with an introduction and notes by Robert G. Hoyland Liverpool: Liverpool University Press, 2011.
• Uçar, Şahin. Anadolu’da İslâm Bizans Mücadelesi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1990.
• Vasiliev, A. A. Bizans İmparatorluğu Tarihi, I. Translated by Arif Müfid Mansel. Ankara: 1943.