Ahkâm Defterlerine Göre Bosna'da Asayiş Sorunları

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 3, 580 - 606, 30.09.2025

Ömer Bayramoğlu

https://doi.org/10.21551/jhf.1779115

Öz

Ahkâm defterleri, Osmanlı taşrasında yaşanan toplumsal sorunların çözümü ve adaletin sağlanması amacıyla oluşturulan temel kaynaklardır. Eyalet esasına göre düzenlenen bu defterlerde, taşra halkının merkezi yönetime ilettiği şikâyetler ile bu şikâyetlere ilişkin verilen hükümler kayıt altına alınmıştır. Bu çalışma da, 1742-1867 yılları arasında Bosna eyaletine ait ahkâm defterlerinde yer alan hükümlerden hareketle, bölgede meydana gelen asayiş sorunlarını ayrıntılı olarak incelemektedir. Özellikle eşkıyalık, darp, yaralama, öldürme, gasp, hırsızlık ve tecavüz gibi olaylar üzerinden güvenlik sorunları analiz edilmiş; merkezi yönetimin bu olaylara yönelik müdahaleleri değerlendirilmiştir. Bulgular, eşkıya ve mütegallibe gruplarının baskın ve saldırılarının, halkın can ve mal güvenliğini ciddi biçimde tehdit ettiğini ve bu durumun ahkâm defterlerine yansıyan şikâyetlerin önemli bir kısmını oluşturduğunu göstermektedir. Bu bağlamda çalışma, merkez-taşra ilişkilerinin güvenlik açısından nasıl şekillendiğini ve Bosna örneğinde ahkâm defterlerinin toplumsal düzeni anlamadaki tarihsel önemini ortaya koymaktadır. Ayrıca elde edilen bulgular, inceleme döneminde taşradaki adalet mekanizmasının işleyişine, yerel yöneticilerin sorumluluklarına ve bölgesel güvenlik sorunlarına ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bosna , Ahkâm Defteri , Şikâyet , Asayiş , Eşkıya

Etik Beyan

Bu çalışma etik kurul onayı gerektirmemektedir.

Destekleyen Kurum

Araştırmada herhangi bir kurumdan destek alınmamıştır.

Security Issues İn Bosnia According To Court Records

Öz

Judicial registers are fundamental sources created to resolve social issues and ensure justice in the Ottoman provinces. Organized according to the eyalet system, these registers record complaints submitted by the provincial population to the central administration and the rulings issued in response to these complaints. This study examines in detail the security issues that arose in the region, based on the rulings contained in the ahkâm registers of the Bosnian eyalet between 1742 and 1867. Security issues were analyzed, particularly through incidents such as banditry, assault, injury, murder, robbery, theft, and rape; the central government's interventions in these incidents were evaluated. The findings show that the raids and attacks by bandit and tyrant groups seriously threatened the safety of life and property of the people and constituted a significant portion of the complaints reflected in the court records. In this context, the study reveals how central-provincial relations were shaped in terms of security and highlights the historical importance of court records in understanding social order in the Bosnian example. Furthermore, the findings shed light on the functioning of the justice system in the provinces during the period under review, the responsibilities of local administrators, and regional security issues.

Anahtar Kelimeler

Bosnia , Ahkâm Registers , Complaint , Public Order , Bandit

Etik Beyan

This study does not require ethics committee approval.

Destekleyen Kurum

No support was received from any institution for this research.

Kaynakça

• Acvı, Mustafa. Osmanlı Hukukunda Suçlar Ve Cezalar. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2004.
• Akdağ, Mustafa. Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celali İsyanları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017
• Akman, Mehmet. Osmanlı Devletinde Ceza Yargılaması. İstanbul: Eren Yayınları, 2004.
• Aktaş, Necati. “Atik Şikâyet Defteri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt: 4, 68. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Alanoğlu, Murat. “Taşranın Divân-ı Hümâyûn’da Yankılanan Sesi: Atik Şikâyet Defterlerine Göre Diyarbekir Eyâleti’nde Sosyo-Ekonomik Kriz ve Etkileri (1650-1700)”. Tarih İncelemeleri Dergisi 35, 1 (2020):1-38. https://doi.org/10.18513/egetid.769940
• Algül, Hüseyin.. “İslâm Tarihinden Örneklerle İftira Olayına Tahlîlî Bir Bakış”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2000).
• Aydın, M. Akif. “İslam Hukukunda Gasp”. İslam Tetkikleri Dergisi 9 (1995): 163-220.
• Aydın, Mehmet Aydın. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayınları, 2019.
• Bardakoğlu, Ali. “Diyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt: 9 473-479. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Can, Ömer Faruk. “Osmanlı Arşiv Kaynakları: Defter Serileri ve Belgeler”, Tarih Bilimi ve Metedolojisi içinde, ed. Mehmet Yaşar Ertaş, 244-245. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2019.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2003, 993.
• Düzdağ, Mehmet Ertuğrul. Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1972.
• Emecen, Feridun. M. “Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5 (2005): 107-140.
• Ersan, Mehmet. “Anadolu’da Eşkıyalık Hareketlerine Bir Bakış (XI-XIII. Yüzyıl)”. 16. Türk Tarih Kongresi, 133-144, cilt: 3. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
• Faroqhi, Suraiya. Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir, çeviren Zeynep Altok, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• Gölen, Zafer. “1849-1851 Bosna Hersek İsyanı”. BELLETEN 66, 247 (2002): 905-930.
• Günay, Ramazan.. “Osmanlı Arşiv Kaynakları İçerisinde Ahkâm Defterleri: Gelişim Seyri, Muhtevası ve Önemi”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17 (2013): 9-29.
• Güneş, Mehmet.. “Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslim Tebaaya Yaklaşımında Dönemsel Değişimler”. Tarih ve Gelecek Dergisi 3, 3 (2017): 12-26. https://doi.org/10.21551/jhf.337027.
• İnbaşı Arı, Emine Yasemin.. “I Numaralı (H. 1155-1168/M. 1742-1755) Bosna Ahkâm Defteri Değerlendirme Ve Transkripsiyon”. Yüksek Lisans Tezi, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Jelavich, Barbara. Balkan Tarihi 1 (18. Ve 19. yüzyıllar), çeviren İhsan Durdu, Gülçin Tunalı, Haşim Koç. İstanbul: Küre Yayınları, 2013.
• Karagöz, Mehmet. “17 Asrın Sonunda Filibe ve Çevresinde Eşkıyalık Hareketleri (1680-1700)”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 16, 2 (2006): 373-402.
• Koca, Uğur. “Bosna Valisi Silahdar Mehmed Paşa ve 1768-1769 Karadağ İsyanı”. Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi 12, 2 (2023): 491-527. https://doi.org/10.30903/Balkan.1411759.
• Kütükoğlu, Mübahat S.. “Mühimme Defteri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt: 31, 519-522. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Ortaylı, İlber. “İkinci Viyana Kuşatmasının İktisadi Sonuçları Üzerine”. Osmanlı Araştırmaları 2, 2 (1981): 195-202.
• Özkaya, Yücel. Osmanlı İmparatorluğu’nda Dağlı İsyanları (1791-1808). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020.
• Öztürk, Said. “Sosyo-Ekonomik Tarih Kaynağı Olarak Ahkâm Defterleri”, ed. Kemal Çiçek. Pax Otomana Studies Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç İçinde, 611-639. Haarlem-Ankara: Sota&Yeni Türkiye Yayınları, 2001.
• Özvardarlı, Bahar. “Rumeli’de Âyânlar ve Dağlı Eşkıyası Deli Kadri İsyanı”. Yüksek Lisans Tezi, Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Pakalın, Mehnet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü, cilt: 2. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983. Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi, 2010.
• Sami, Şemseddin. Kâmûs-ı Türki. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2015.
• Sarıay. Ercimet. “II. Meşrutiyet Döneminde Ankara Vilayeti’nde Asayiş, Suç ve Ceza”. Doktora Tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir, 2019.
• Şimşir, Nahide.. “Ahkâm Defterleri’nin Tarihî Kıymeti ve 107 No’lu Ahkâm Defteri’ndeki İzmir İle İlgili Hükümler”. Tarih İncelemeleri Dergisi 9, 1 (1994): 357-390.
• Urhan, Vahit Cemil. “Karadağ’da Osmanlı Hâkimiyetinin Zayıflaması (17. ve 18. yüzyıllar)”. Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi 4, 2 (2015): 113-135.
• Uslu, Rifat. “İslam Hukukunda Suç ve Ceza Kavramı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8, 37 (2015): 1049-1063.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı.. Osmanlı Tarihi, cilt: 5. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
• Üner, Mehmet Emin. Aşiret, Eşkıya ve Devlet. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2009.
• Yıldırım, Zafer ve Hayırlıoğlu, Nezaket İslam. “Mühimme Defterlerinin Tarih Araştırmaları Açısından Önemi”, 82 Numaralı Mühimme Defteri. Uluslararası Sosyal Bilgilerde Yeni Yaklaşımlar Dergisi 3, 2 (2019): 205-214.