Istanbul Bath Workers After the Patrona Halil Rebellion (1730) and Albanians' Labor Force Participation

Yıl 2023, , 281 - 318, 31.12.2023

Saim Yörük

https://doi.org/10.59839/jiees.1385661

Öz

There were many baths in Istanbul in the 18th century. These baths served thousands of people every day and provided significant employment to the workforce. In addition to the Turkish bath business owners, there were also tellâk (bath attendant), nâtır (watchman), külhâncı (furnace stoker) and other servants who made their living by working in the baths.
A significant number of Albanians were involved in the Patrona Halil Rebellion (1730), and bathhouse workers of Albanian origin took the lead in this rebellion. The unsafe and unsecure atmosphere caused by the rebellion did not last long, and the ringleaders of the rebels were punished after about two months. Subsequently, the state followed a different policy towards those involved in the rebellion and bath workers of Albanian origin. According to the commitments and explanations in the bath books, the Albanians who had large and small landowners who went to take their earnings to their hometowns were forbidden to be employed in the baths when they returned. Instead of Albanians, Turkish servants from Anatolia, Istanbul and non-Muslims were asked to be recruited.
Bath books began to be kept in order to record the employees in Istanbul baths during the reign of Sultan Mahmud I (1730-1754). In these notebooks, the locations of the baths in Istanbul were also indicated. Before the workers, the bath attendants and then watchmen were recorded with their names one by one, their family names, if any, their nicknames and the place they came from. In addition, their dhimmi (non-Muslim) status was also stated if any. In order to easily identify each bath worker, a few words about their physical appearance were also included. These notebooks provide important information about taking a picture of a certain segment of the workforce in Istanbul, the number of bath employees, their distribution by business lines and age groups, their hometowns and nationalities in a certain period of time.
It is aimed to evaluate the demographics of Istanbul bath workers with this study after the Patrona Halil Revolt (1730), and to determine the labor force participation rate of people of the Balkan-origin people, especially Albanians.

Anahtar Kelimeler

Istanbul District, Bath, Demographics, Albanian, Bath Workers

Patrona Halil İsyanı (1730) Sonrası İstanbul Hamam Çalışanları ve Arnavutların İşgücüne Katılımı

Öz

XVIII. yüzyılda İstanbul’da çok sayıda hamam bulunmaktaydı. Bu hamamlar her gün binlerce kişiye hizmet vermekte, işgücüne önemli ölçüde istihdam sağlamaktaydı. Hamam işletmecilerinin yanı sıra hamamlarda çalışarak geçimlerini sağlayan tellak, natır, külhancı ve diğer hizmetliler de bulunmaktaydı.
1730 yılında meydana gelen Patrona Halil İsyanına önemli sayıda Arnavut karışmış ve Arnavut asıllı hamam çalışanları bu isyanda başı çekmiştir. İsyanın neden olduğu asayişsiz ve güvensiz ortam fazla uzun sürmemiş, yaklaşık iki ay sonra isyancıların ele başları cezalandırılmıştır. Devamında devlet isyana karışanlara ve Arnavut asıllı hamam çalışanlarına yönelik farklı bir siyaset izlemiştir. Hamam defterlerinde yer alan taahhütnamelere ve açıklamalara göre kazandıklarını memleketlerine götürmek için giden dirlik sahibi büyük ve küçük Arnavutların döndüklerinde hamamlarda işe alınmaları yasaklanmış, yerlerine Anadolu taraflarından gelen Türk uşaklarının, İstanbulluların ve Gayrimüslimlerin işe alınması istenilmiştir.
Sultan I. Mahmud döneminde (1730-1754) İstanbul hamamlarında çalışanları kayıt altına almak amacıyla hamam defterleri tutulmaya başlanmıştır. Bu defterlerde İstanbul’da bulunan hamamların bulundukları mevkiler de belirtilmiştir. Çalışanlardan önce tellâklar sonra nâtırlar tek tek isimleri, var ise aile adları, lakapları ve geldikleri yerler ile kaydedilmiştir. Ayrıca söz konusu ise zimmî (gayrimüslim) statüleri de belirtilmiştir. Her bir hamam çalışanının kolayca tespitinin yapılması için bedensel görünümleri hakkında birkaç kelimelik özelliklerine de yer verilmiştir. Bu defterler, belirli bir zaman diliminde İstanbul’daki işgücünün belli bir kesiminin resminin çekilmesi, hamam çalışanlarının sayısı, iş kollarına ve yaş gruplarına dağılımı, memleket ve milliyet durumları ile ilgili önemli veriler sunmaktadır.
Bu çalışma ile 1730 Patrona Halil İsyanı sonrası İstanbul hamam çalışanlarının demografik açıdan değerlendirilmesi, Balkan asıllı unsurların özellikle de Arnavutların işgücüne katılım düzeyinin belirlenmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İstanbul Kazası, Hamam, Demografi, Arnavut, Hamam Çalışanları

Kaynakça

• BOA. D.BŞM.d. 1665, 1144 /1731 tarihli İstanbul şehri hamamları defteri.
• BOA. EV.HMH.d. 3496, 1145/1732 tarihli İstanbul şehri hamamları defteri.
• BOA. MD.112, s.106-107, h.106, Evâil-i C.Evvel 1113/4-13 Ekim 1701 tarihli hüküm.
• BOA. MD.112, s.12, h.42, 12 Zilkade 1113/10 Nisan 1702 tarihli arzlar ve ma‘ruzlar.
• BOA. MD.114, s.39, h.194, Evâhir-i Şevval 1114/10-18 Mart 1703 tarihli hüküm.
• BOA. MD.114, s.221, h.935, Evâhir-i Safer 1115 /6-14 Temmuz 1703 tarihli hüküm.
• BOA. MD.116, s.222, h.939, Evâil-i Receb 1121 /6-15 Eylül 1709 tarihli hüküm.
• BOA. MD.116, s.227, h. 956, Evâsıt-ı Receb 1121/16-25 Eylül 1709 tarihli hüküm.
• BOA. MD.120, s.121-122, h. 467, Evâil-i Safer 1126/16-25 Mart 1714 tarihli hüküm.
• BOA. MD.120, s.122, h.468, Evâil-i Safer 1126/16-25 Mart 1714 tarihli hüküm.
• BOA. MD.120, s.122, h. 469, Evâil-i Safer 1126/16-25 Mart 1714 tarihli hüküm.
• BOA. MD.120, s.123, h.470, Evâil-i Safer 112616-25 Mart 1714 tarihli hüküm.
• BOA. MD.120, s.161, h.653, Evâsıt-ı R.Evvel 1126 /27 Mart-5 Nisan 1714 tarihli hüküm.
• BOA. MD.132, s.155, h.550, Evâil-i R.Evvel 1137/ 18-27 Kasım 1724 tarihli hüküm.
• BOA. MD.132, s.168, h.621, Evâsıt- R.Evvel 1137/8-17 Aralık 1724 tarihli hüküm.
• BOA. MD.133, s.137, h.511, Evâhir-i C.Âhir 1138/24 Şubat-4 Mart 1726 tarihli hüküm.
• BOA. MD.133, s.358, h.1169, Evâhir-i Safer 1139/18-26 Ekim 1726 tarihli hükümler.
• BOA. MD.130, s.183-184, h.518-519, Evâsıt-ı Zilkade 1133/3-12 Eylül 1721 tarihli hükümler.
• BOA. MD.136, s.13, h.52, Evâil-i C. Evvel 1142/22 Kasım-01 Aralık 1729 tarihli hüküm.
• BOA. MD.136, s.388, h.1675, Evâsıt-ı Ramazan 1143/20-29 Mart 1731 tarihli hüküm.
• BOA. MD.136, s.389-391, h.1677, 1679, 1680, 1681; s.400-401, h.1746, 1747, 1748, Evâhir-i Ramazan 1143/1731 senesi Nisan ayı başları tarihli hükümler.
• BOA. MD.138, s.123, h.426, Evâsıt-ı R.Âhir 1144/13-22 Ekim 1731 tarihli hüküm.
• BOA. MD.139, s.49, h.153, Evâil-i Receb 1145/18-27 Aralık 1732 tarihli hüküm.
• BOA. MD.139, s.56, h.174, Evâhir-i Receb 1145/7-16 Ocak 1733 tarihli hüküm;
• BOA. MD.139, s.177, h.711-712, Evâhir-i Şevval 1145/6-15 Nisan 1733 tarihli hüküm.
• BOA. MD.140, s.234, h.824, Evasıt-ı Receb 1147/7-16 Aralık 1734 tarihli hüküm.
• BOA. MD.140, s.235, h.826, Evasıt-ı Receb 1147/7-16 Aralık 1734 tarihli hüküm.
• BOA. MD.140, s.239, h.841, Evâil-i Receb 1147/27 Kasım-6 Aralık 1734 tarihli hüküm.
• BOA. MD.147, s.152-153, h.607, Evâhir-i R. Evvel 1153/16-25 Haziran 1740 tarihli hüküm.
• İAK. M.C. Yazmaları, Nu: B-6, İstanbul Hamamları Defteri (H.1147/M.1735 tarihli).
• Eyüp ŞS. 182, s.66/a, b.663, Evâsıt-ı R.Evvel 1161/11-20 Mart 1748 tarihli ferman.
• İstanbul Bab Mahkemesi ŞS. 151, s.iç kapak, b.2, 11 Muharrem 1144/16 Temmuz 1731 tarihli buyuruldu.
• 1730 Patrona İhtilali Hakkında Bir Eser Abdi Tarihi, Yay. Haz. Faik Reşit Unat, TTK Yayınları, Ankara 2014.
• Aktepe, M. Münir, “Damad İbrâhim Paşa, Nevşehirli”, DİA, C.8, TDV Yayınları, İstanbul 1993, ss.441-443.
• Aktepe, M. Münir, “XVIII. Asrın İlk Yarısında İstanbul’un Nüfus Meselesine Dair Bazı Vesikalar”, Tarih Dergisi, C.9, S.13 (Eylül 1958), ss.1-30.
• Başar, Fahameddin, Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717-1730), TTK Yayınları, Ankara 1997.
• Bayraktar, Uğur, “Bir Terim Olarak “Arnavut”: 18. Yüzyıl Osmanlı Düşüncesinde Arnavutlar”, Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, Cilt 11, Sayı 1, Temmuz 2022, ss.1-38.
• Civelek, Gökhan, “Görice Kazası ve Civarında Suç ve Suçlularla Mücadele (XVII. Yüzyıl)”, Journal of International Eastern European Studies/Uluslararası Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Vol./Yıl. 4, No/Sayı. 2, Winter/Kış, ss.221-239.
• Çiçek, Kemal, “II. Viyana Kuşatması ve Avrupa’dan Dönüş”, Türkler, C.9, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss.746-764.
• Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 8.Kitap, haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-İbrahim Sezgin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
• Evliya Çelebi, Seyahatnâme, C.8, Orhan Matbaası, İstanbul 1928.
• Faroqhi, Suraiya, “18. Yüzyıl ‘Büyük İstanbul’una Göç”, (çev. Ahmet Fethi), Eyüp’te Sosyal Yaşam, ed. Tülay Artan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998, ss.33-48.
• Faroqhi, Suraiya, “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, ed. Halil İnalcık-Donald Quataert, C.2, çev. Ayşe Berktay, Eren Yayıncılık, İstanbul 2004, ss.543-757.
• Faroqhi, Suraiya, “Migration into Eighteenth-Century ‘Greater Istanbul’ as Reflected in the Kadı Registers of Eyüp,” Turcica, Tome 30, 1998, pp.163-183.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlıda Kentler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2004.
• Giray, Muhteşem, “Berat”, DİA, C.5, TDV Yayınları, İstanbul 1992, ss.473-475.
• Haskan, Mehmet Mermi, İstanbul Hamamları, TTOK Yayınları, İstanbul 1995.
• İlgürel, Mücteba “Eşkıya: Osmanlılarda Eşkıyalık”, DİA, C.11, TDV Yayınları, İstanbul 1995, ss.466-469.
• İnalcık, Halil, “İstanbul: Türk Devri”, DİA, c.23, TDV Yayınları, İstanbul 2001, ss. 220-239.
• İnbaşı, Mehmet, “Avlonya Sancağı ve Yönetimi (1750-1800)”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), Cilt 6, Sayı 14, Mart 2019, ss.143-154.
• İstanbul Kadı Sicilleri 66, Bab Mahkemesi 151 Numaralı Sicil (H. 1143-1144 / M. 1731), proje yönetmeni: M. Âkif Aydın, editör: Coşkun Yılmaz, çeviri yazı / mukabele: Abdullah Sivridağ - Ali Coşkun, kontrol eden: M. Âkif Aydın - Mehmet Akman -Feridun M. Emecen - İdris Bostan - Mehmet İpşirli, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş Yayınları, İstanbul 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 72, Eyüp Mahkemesi 182 Numaralı Sicil (H.1154-1161/M.1741-1748), proje yönetmeni: M.Âkif Aydın, editör: Coşkun Yılmaz, çeviri yazı/mukabele: Abdulkadir Altın - Salih Kahriman, kontrol eden: M. Âkif Aydın - Mehmet Akman - Feridun M. Emecen - İdris Bostan - Mehmet İpşirli, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş Yayınları, İstanbul 2019.
• Karagöz, Mehmet, “17. Asrın Sonunda Filibe ve Çevresinde Eşkıyalık Hareketleri (1680 1700)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16/2, Elâzığ 2006, ss.373-402.
• Mcgowan, Bruce, “Âyanlar Çağı 1699-1812”, Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, ed. Halil İnalcık-Donald Quataert, C.2, çev. Ayşe Berktay, Eren Yayıncılık, İstanbul 2004, ss.759-884.
• Ortaylı, İlber, “İkinci Viyana Kuşatmasının İktisadi Sonuçları Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, II, İstanbul 1981, ss.195-202.
• Özcan, Abdülkadir, “İbrâhim Paşa, Kabakulak”, DİA, C.21, TDV Yayınları, İstanbul 2000, ss.328-329.
• Özkaya, Yücel, “Osmanlı İmparatorluğu’nda XVIII. Yüzyılda Göç Sorunu”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.14, S.25, 1981, ss.171-203.
• Sakaoğlu, Necdet, “Bilad-ı Selase”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.2, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul 2003, ss.228-229.
• Sakaoğlu, Necdet, “İstanbul Kadılığı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.4, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul 2003, ss.226-228.
• Subhî Mehmed Efendi, Subhî Tarihi (Sâmî ve Şâkir Tarihleri İle Birlikte, 1730-1744), haz. Mesut Aydıner, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2007.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.IV/I, TTK Yayınları, Ankara 1995.
• Yaşar, Ahmet, “1730 İsyanı Sonrasında Hamam Çalışanları Üzerinde İktidarın Gözetimi”, XVIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara: 1-5 Eylül 2018), C.VI, Haz. Semiha Nurdan – Muhammed Özler, TTK Yayınları, Ankara 2022, ss.477-484.
• Yaşar, Ahmet, “18. Yüzyıl Osmanlı İstanbul’unda Hamam Tellakları Üzerinde İktidarın Gözetimi”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, C.7, S.18, İstanbul 2020, s.408, ss.405-417.
• Yaşar, Ahmet, “İstanbul Hamamları: 1731-1766”, Osmanlı İstanbulu II, ed. Emrah Sefa Gürkan, Feridun Emecen ve Ali Akyıldız, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014, ss.553-585.
• Yörük, Saim, “Osmanlı Döneminde Beykoz Hamamları ve Hamam Çalışanlarının Demografik Yapısı”, XVII. Türk Tarih Kongresi, 4(1), Ankara 2014, ss.285-302.
• Yörük, Saim, “XVIII Yüzyılın İlk Yarısında Üsküdar Hamamları ve Hamam Esnafı”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD), C.11, S.21, 2013, ss.105-130.
• Yörük, Saim, “XVIII. Yüzyıl Eyüp Kazası Hamamları ve Hamam Çalışanlarının Demografik Yapısı”, Belleten, C.80, S.289, 2016, ss.823-856.
• Yörük, Saim, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Üsküdar Hamamları ve Hamam Esnafı”, Uluslararası VII. Üsküdar Sempozyumu, 1(1), İstanbul 2012, ss.316-331.
• Yörük, Saim, XVIII. Yüzyılda Galata Kazası Hamamları, Sonçağ Akademi Yayınları, Ankara 2022.