Bacıyân Foundations in the Balkans

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 1, 244 - 317, 22.06.2020

Vedat Turgut

Öz

The groups that served in the establishment of Devlet-i Âliyye were presented in four groups by Aşık Paşazâde, one of the grandchildren of Baba Ilyas, and it was demonstrated that these were in an intricate structure with each other. Women had a very important place in the culture of “ahi” that formed the backbone / spirit of the social structure. The leading character women of the society were remembered with adjectives such as "ana" and "bacı". In the determination and change of power, the blood from which women came was also decisive. It is known that the spirit of Futuwat began to be placed among the youth in the Islamic world since the time of the prophet. However, the situation of the Islamic World of the XIII. century made it possible to wonder how and by whom the reconstruction of this soul was realized. In the Turkish-Islamic society, people called "Bacı" played important social roles in every period. Contrary to the dominant view that Fatma Bacı, who was lend handed by Hacı Bektaş Veli, is the wife of Ahi Evren and the daughter of Evhadüddin Kiramanî, another Fatma Bacı was introduced through the study and the Ottoman women who served in the establishment of the Ottoman domination in the Balkans constituted the subject of this study through the foundations they established. It is seen that Shah Ismail's wife named "Bihruze / Behruze", who was seized as a prisoner in the Battle of Çaldıran, also appeared as the most remarkable face between "Bacıyan" thanks to the foundation established in Thessaloniki.

Anahtar Kelimeler

Shah Ismail, Bacıyan, Hacı Bektaş Velî, Fatma Baci, Woman

Balkanlarda Bacıyân Evkâfı

Öz

Devlet-i Âliyye’nin kuruluşunda hizmeti geçen gruplar, Baba İlyas’ın torunlarından Aşık Paşazâde tarafından dört grup halinde sunulmuş, bunların birbirleriyle girift bir yapıda oldukları da sonraki çalışmalarla ortaya konulmuştur. Toplumsal yapının bel kemiğini/ruhunu oluşturan “ahilik” kültürü içerisinde kadınların çok önemli bir yeri bulunuyordu. Toplumun lider karakterli kadınları, “ana”, “bacı” gibi sıfatlarla anıldılar. İktidarın belirlenmesi ve değişiminde kadınların hangi kandan geldikleri de oldukça belirleyiciydi. Fütüvvet ruhunun İslam dünyasında peygamber döneminden itibaren gençler arasında yerleştirilmeye başlandığı bilinir. Fakat XIII. yüzyıl İslam Dünyası’nın içinde bulunduğu durum, bu ruhun yeniden inkişafının ne şekilde ve kimler tarafından gerçekleştirildiğinin fazlasıyla merak edilmesini sağlamıştır. Türk-İslam toplumunda her dönemde “Bacı”lar, çok önemli toplumsal roller üstlendiler. Hacı Bektaş Velî’nin el verdiği Fatma Bacı’nın Ahi Evren’in hanımı ve Evhadüddin Kiramanî’nin kızı olduğu yönündeki hâkim görüşün aksine, Hacı Bektaş Velî ile çok daha yakın ilişki içerisinde olan bir başka Fatma Bacı, bu çalışma vesilesiyle tanıtılmış ve Balkanlar’daki Osmanlı hâkimiyetinin tesisisnde hizmeti geçen Osmanlı kadınları, kurdukları vakıflar vasıtasıyla bu çalışmanın konusunu teşkil etmişlerdir. Çaldıran Savaşı’nda esir olarak ele geçirilen Şah İsmail’in “Bihruze/Behruze” adındaki hatununun da Selanik’te tesis ettiği vakıf ile “bacıyan” arasındaki en dikkat çekici sima olarak tebarüz ettiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Şah İsmail, Bacıyan, Hacı Bektaş Velî, Fatma Bacı, Kadın

Kaynakça

• Arşiv Vesikaları BOA. TD. 382. BOA. TTD. EV. 740. TADB. TTD. EV. 548. TADB. TTD. EV. 549. TADB. TTD. EV. 553. TADB. TTD. EV. 559. TADB. TTD. EV. 560. TADB. TTD. EV. 561. TADB. TTD. EV. 572. TADB. TTD. EV. 577. TADB. TTD. EV. 583. Topkapı Arş. E. No. 1993. VGMA, Defter No: 803. VGMA, Defter: 49. VGMA, Defter: 581 VGMA, Defter: 584. VGMA, Defter: 585. VGMA, Defter: 608/2. VGMA, Defter: 635. VGMA, Defter: 635/2. VGMA, Defter: 742. VGMA, Defter: 742. VGMA, Defter: 747. VGMA, Defter: 988. VGMA, Defter: 1966. Araştırma Eserleri Aslanapa, Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul 1986. Aşıkpaşazâde, Tevârih-i Âl-i Osman-Osmanlı Tarihi (1285-1512), (Haz. N. Öztürk), İstanbul 2013. Balta, Evangeli, “Serez”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. XXXVI, İstanbul 2009, s. 557-558. Baltacı, Cahit, “Hürrem Sultan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. XVIII, s. 498-500. Baltacı, Cahit, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976. Barkan, Ö. Lütfi-Ayverdi, E. Hakkı, İstanbul Vakıfları Tahrir Defleri 953 (1546), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1970. Bayat, A. H., “Hafsa Sultan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. XV, İstanbul, 1997, s. 122-123. Bayram, Mikail, Fatma Bacı ve Bacıyan-ı Rum (Anadolu Bacılar Teşkilatı), İstanbul 2016. Baysun, M. Cevdet, “Mihr ü Mâh Sultan”, İslam Ansiklopedisi (İA), C. VIII, s. 307-308. Celalzâde Mustafa, Selimnâme, (Haz. Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar), Ankara 1990. Çeken, Kazım, Üsküdar Suları, İstanbul 1991. de Busbecq, O. Giselin, Türk Mektupları, (trc. H.Cahit Yalçın), İstanbul 1989. Demiriz, Yıldız, “Üsküdar’da Mihrimah Sultan Camii”, Sanat Dünyamız, VII/20, İstanbul 1980, s. 17-23. Egemen, Affan, İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri, İstanbul 1993. Emecen, Feridun M., “Selim I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C: XXXVI, s. 407-414. Emecen, Feridun M., XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara 1989. Eyice, Semavi, “İstanbul Minareleri”, Türk San’atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, C. I, İstanbul 1963. Gelibolulu Mustafa Ali, Künhü’l-Ahbâr, (Haz. Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar), Kayeseri 1997. Giz, Adnan, “Yavuz’un Zevcesi, Kanuni Sultan Süleyman’ın Annesi Hafsa Hatun’un Mektupları” TD, S. 2, İstanbul 1952, s. 765-793. Gökbilgin, M. Tayyib, “Süleyman I”, İslam Ansiklopedisi (İA), XI, s. 99-155. Gökbilgin, M. Tayyip, “Hurrem Sultan”, İslam Ansiklopedisi (İA), V/2, s. 593-596. Gökbilgin, M. Tayyip, “Mihaloğulları”, İslam Ansiklopedisi (İA), VIII, İstanbul 1989, s. 285-292. Gökbilgin, M. Tayyip, XV. ve XI. Asırda Edirne ve Paşa Livası, Vakıflar, Mülkler, Mukataalar, İstanbul 2007. Gökçek, Yaşar, Kösemihaloğulları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Mezuniyet Tezi, İstanbul 1950. Gündüz, Tufan, “Şah İsmail’in Eşi Taclı Begüm”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 51, Anakara 2009, s. 223-232. Gündüz, Tufan, Sultanlar ve Savaşlar, Giovanni Maria Agiolello, Venedikli Bir Tüccar ve Vincenzo D’Alessandri’nin Seyahatnâmeleri, İstanbul 2006. Güner, Sami, “Üsküdar’da Mihrimah Sultan Külliyesi”, Sanat, III/6, İstanbul 1977, s. 10-18. Haseki Sultan Vakfiyesi, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3752. Haskan, Mehmed Mermi, İstanbul Hamamları, İstanbul 1995. Haydar Celebi, Rûznâme, (Haz. Yavuz Senemoğlu), İstanbul (tarihsiz). Hinz, Walter, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd: XV. Yüzyılda İran’ın Milli Bir Devlet Olarak Yükselişi, (Çev. Tevfik Bıyılıoğlu), Ankara 1992. Hoca Sadeddin, Tacü’t-Tevârih, IV, (Haz. İsmet Parmaksızoğlu), Ankara 1979. Hünkâr Hacı Bektaş Velî Velâyetnâmesi, (Yay. Haz. H. Duran-D. Gümüşoğlu), Ankara 2010. İdris-i Bitlisi, Selimşahnâme, (çev. Hicabi Kırlangıç), Ankara 2001. I Diarii di Marino Sanuto, Vol. 19, Venezia 1887. Kaçar, Mustafa, “Mihrimah Sultan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 30, İstanbul 2005, s. 39-40. Karaca Ahmed Sultan Menâkıbnâmesi, (Haz. D. Gümüşoğlu), İstanbul 2013. Kocaman, Mustafa, Manisa Hafsa Sultan Camii ve Külliyesi, İstanul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Türk-İslam Sanatları Kürsüsü, Lisans Tezi, İstanbul 1981. Konyalı, İ. Hakkı, “Kanuni Sultan Süleyman’ın Annesi Hafsa Sultan’ın Vakfiyesi ve Manisa’daki Hayır Eserleri”, Vakıflar Dergisi (VD), VIII, Ankara 1969, s. 47-56. Kuran, “Üsküdar’da Mihrimah Sultan Külliyesi”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, Beşeri Bilimler, III, İstanbul 1975, s. 43-72. Kutlukan, Ş. Aksoy, “Hürrem Sultan Vakfiyesi”, Antika, S. 24, İstanbul 1987, s. 21-24. Lütfi Paşa, Tevârih-i Âl-i Osman, (Çev. Kayhan Atik), Ankara 2001. Müneccimbaşı Ahmed Dede, Müneccimbaşı Tarihi-Sahaifü’l-Ahbar fi Vekâyiü’l-Asar, II, (Trc. İsmail Erünsal), İstanbul (tarihsiz). Orman, İsmail, “Mihrimah Sultan Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 30, İstanbul 2005, s. 40-42. Ocak, A. Yaşar, Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfilik: Kalenderiler (XIV-XVII. Yüzyıllar), Ankara 2010. Öz, Tahsin, İstanbul Camileri, II, Ankara 1965. Özcan, Abdülkadir, “Mimar Sinan’a Siparişte Bulunanlar”, Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, İstanbul 1988, s. 131-145. Özcan, Hüseyin-Gönenç, C. Sezen, “Yazılı ve Sözlü ortamlardaki Karaca Ahmet Sultan Menkabelerinin Karşılaştırılması”, Turkish Studies, 10/4, (2015), s. 717-746. Peirce, Leslie P., Harem-i Hümayun: Osmanlı İmparatotluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, (trc. Ayşe Berktay), İstanbul 1996. Sakaoğlu, “Mihrimah Sultan”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar, II, İstanbul 1999, s. 256. Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selanikî, I, (Haz. M. İpşirli), Ankara 1999. Tansel, Selahaddin, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969. Taşköprülüzâde, Eş-Şakâyiku’n-Numâniyye fi Ulemai’d-Devleti’l-Osmaniyye, “Osmanlı Bilginleri”, (Trc. Muharrem Tan), İstanbul 2007. Tevârih-i Âl-i Osman-Giese Neşri, (Çev. Nihat Azamat), İstanbul 1992. Turgut, Vedat, “Şah İsmail’in Hatunu”, Ankara Üniversitesi OTAM Dergisi, S. 39, (Bahar-2016), s. 27-35. Turgut, Vedat, Yitirilen Mirasımız: Balkanlarda Kurulan Osmanlı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonlarına Kadar), Türk Dünyası Kültür Başkenti Vakfı Yay., İstanbul 2016. Turgut, Vedat, Yitirilen Mirasımız: Vize Sancağı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonlarına Kadar), Türk Dünyası Kültür Başkenti Vakfı Yay., İstanbul 2016. Turgut, Vedat, Yitirilen Mirasımız: Selanik Sancağı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonlarına Kadar), Türk Dünyası Kültür Başkenti Vakfı Yay., İstanbul 2016. Turgut, Vedat, Yitirilen Mirasımız: Siroz Sancağı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonlarına Kadar), Türk Dünyası Kültür Başkenti Vakfı Yay., İstanbul 2016. Turgut, Vedat, Yitirilen Mirasımız: Niğbolu Sancağı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonlarına Kadar), Türk Dünyası Kültür Başkenti Vakfı Yay., İstanbul 2016. Turgut, Vedat, Yitirilen Mirasımız: Çirmen Sancağı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonlarına Kadar), Türk Dünyası Kültür Başkenti Vakfı Yay., İstanbul 2016. Turgut, Vedat, Yitirilen Mirasımız: Silistre Sancağı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonlarına Kadar), Türk Dünyası Kültür Başkenti Vakfı Yay., İstanbul 2016. Uluçay, M. Çağatay, “Kanuni Sultan Süleyman ve Ailesi ile İlgili Bazı Notlar ve Vesikalar”, Kanuni Armağanı, Ankara 1970, s. 227-257. Uluçay, M. Çağatay, Harem, Ankara 1971. Uluçay, Harem’den Mektuplar, İstanbul 1956. Uluçay, Osmanlı Saraylarında Harem Hayatının İçyüzü, İstanbul 1959. Uluçay, Osmanlı Sultanlarına Aşk Mektupları, İstanbul 1950. Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, İstanbul 2011. Uzuncarşılı, İ. Hakkı, “Şah İsmail’in Zevcesi Taclı Hanım’ın Mücevherâtı”, Belleten, XXIII, S. 92, Ankara 1959, s. 611-619. Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “Çelebi Sultan Mehmed’in Kızı Selçuk Hatun Kiminle Evlendi?”, Osmanlı Hanedanı Üzerine İncelemeler, Seçme Makaleler 2, YKY, İstanbul 2010. Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “İbrahim Paşa Padişah Damadı Değil İdi”, Osmanlı Tarihinden Portreler, Seçme Makaleler, I, YKY, İstanbul 2010, s. 34-45. Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 2003. Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Çandarlı Vezir Ailesi, Ankara 1988. Yavaş, Doğan, “Hafsa Sultan Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. XV, İstanbul 1997, s. 123-124. Yayın Kurulu, “İshak Paşa”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopesidi, C. 22, s. 537-538. Yazıcı, Tahsin, “Cemâleddin-i Sâvî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1993, VII, s. 313-314. Yazıcı, Tahsin, “Haydar, Kutbüddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 1998, XVII, s. 24-25. Yörükoğlu, Nihat, “Hafsa Sultan”, TA, XVIII, s. 315. Yücel, Erdem, “Üsküdar’da Mihrimah Sultan Camisi”, Kültür ve Sanat, I/3, Ankara 1989, s. 41-46.