Gayrimüslim Mekteplerinde Osmanlı Türkçesi’nin Öğretimini Yaygınlaştırmak için Yapılan Bazı Çalışmalar (1874-1909)

Yıl 2019, Cilt: 10 Sayı: 3, 19 - 44, 15.12.2019

Betül Karcı

Öz

Osmanlı
Devleti, 19. yüzyılın son çeyreğine gelindiğinde çok dilli, çok dinli ve çok
kültürlü bir nüfus yapısına sahipti. Devlet ile gayrimüslim topluluklar
arasındaki ilişkiler temeli Fatih Sultan Mehmet döneminde atılan “Millet Sistemine” bağlı olarak tesis
edilmiş ve uzun yıllar sağlıklı bir şeklide devam etmişti. 19.
yüzyılın başından itibaren başlayan ve yabancı devletlerin müdahaleleriyle
artış gösteren azınlık isyanları bu yüzyılda Osmanlı Devleti’nin önemli toprak
kayıpları yaşamasına neden oldu. Gayrimüslim tebaayı devlete bağlı tutabilmek
adına Tanzimat ve Islahat Fermanları gibi önemli adımlar atan Osmanlı Devleti
bir “Osmanlı kimliği” oluşturma
çabasının yanı sıra toplumsal ilişkileri kolaylaştırma, devlet dairelerindeki
işlerin kolay ilerlemesini sağlama, gayrimüslim tebaanın devlet dairelerinde iş
bulabilmesini kolaylaştırma ve gayrimüslim mekteplerini denetlenme adına Osmanlı
Türkçesi’nin öğretimini teşvik etmiştir. Ancak Osmanlı Devleti’nin içerisinde
bulunduğu siyasi ve ekonomik şartlar, Osmanlı kimliği oluşturma çabalarında,
ulaşılmak istenilen hedeflerin gerisinde kalınmasına neden olmuştur. Çalışmamızın
amacı Osmanlı Türkçesi’nin kullanımını yaygınlaştırmak adına, özellikle II.
Abdülhamid’in saltanat yıllarında, gerek Osmanlı Devleti tarafından planlanan
gerekse de gayrimüslim tebaanın istekleri doğrultusunda ortaya çıkan bazı çalışmalar
hakkında bilgi vermektir. Bu çalışmalar arasında Osmanlı Türkçesi’nin
gayrimüslim mekteplerinde zorunlu hale getirilmesi, gayrimüslim mekteplerine
Osmanlı Türkçesi muallimleri tayin edilmesi, Osmanlı Türkçesi dersinde başarı
gösteren gayrimüslim öğrencilerin ödüllendirilmesi bulunmaktadır. Çalışmamızda
ayrıca Osmanlı Türkçesi’nin kullanımını yaygınlaştırmayı amaçlayan,
gayrimüslimler tarafından kurulan veya kurulması tasarlanan iki cemiyet
hakkında da bilgi verilmektedir. Çalışmamızın temel kaynağı Osmanlı Arşivi’nin
çeşitli tasniflerinden temin ettiğimiz belgelerdir. Bununla birlikte konumuza
ilişkin bazı telif ve tetkik eserlerden de yararlanılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

II. Abdülhamit, Balkanlar, , Eğitim, Osmanlı Türkçesi

Kaynakça

• Babıâli Evrak Odası (BEO); 1479/110871, 1551/116253.
• Dâhiliye Nezareti Mektûbi Kalemi (DH. MKT); 1248/61, 2365/76, 2416/38, 322/31.
• İrade Adliye ve Mezahib (İ.AZN); 39/35.
• İrade Meclis-i Mahsus (İMMS); 49/2128.
• Maarif Nezareti Mektûbi Kalemi (MF. MKT); 20/36, 35/111, 21/3, 527/53, 506/54, 1129/58, 757/37, 721/49, 838/29.
• Sadaret Mektûbi Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT. MHM); 498/13, 691/35.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS); 316/53.
• Balta, E. (2009). Sisam, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C. 37, s. 272-274.
• Behmoaras, L. (1997). Kimsin Jak Samanon?, İstanbul, Sel Yayıncılık. Develi, H. (2009). Osmanlı’nın Dili, İstanbul, Kesit Yayınları.
• Haydaroğlu, İ. P. (1993). Osmanlı İmparatorluğunda Yabancı Okullar, Ankara, Ocak Yayınları.
• Kuran, N. (2009). Haskala’nın Yahudi Eğitimine Etkisi: Alliance Israelite Universelle ve Toplumsal Dönüşüm “İstanbul AIU Okulları Örneği ile”, Milel ve Nihal, 6, (2), s. 323-341.
• Kurt, Y. (1999). Osmanlıca Dersleri I, Ankara, Akçağ Yayınları.
• Mutlu, Ş. (2005). Osmanlı Devletinde Misyoner Okulları, İstanbul, Gökkubbe Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2008). Osmanlı’da Milletler ve Diplomasi, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Özcan, A. (2007). Osmanlıcılık, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 33, s. 485-487.
• Özkan, M. (2007). Osmanlı Türkçesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 33, İstanbul, s. 483-485.
• Parlatır, İ. (2006). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara Yargı Yayınevi.
• Schik, I. C. (2009), Türkçe Matbu Hüsn-i Hat Literatürüne Toplu Bir Bakış, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 8, S. 14, s. 1-23.
• Sertoğlu, M. (1986). Osmanlı Tarih Lügatı, İstanbul, Enderun Kitabevi.
• Şimşek, M. (2018). Osmanlı Devleti’nde Türkçe’nin Gayrimüslim Okullarında Mecburi Hale Getirilmesi ve Uygulanması, Osmanlı Tarihi Araştırma Merkezi (OTAM), S. 43, s.199-227.
• Taş, F. (1998). Vilâyat-ı Şarkiyye Islâhatı Ve Genel Müfettişi Nicolas Hoff, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 14, S. 42, s. 923-967.
• Yediyıldız, B. (2002). Klasik Dönem Osmanlı Toplumuna Genel Bir Bakış, TÜRKLER, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, s. 330-392.