KUTADGU BİLİG'DE ELİG SÖZCÜĞÜYLE KURULMUŞ DEYİMLERİN BİLİŞSEL DİLBİLİM AÇISINDAN İNCELENMESİ

Yıl 2020, Cilt: 11 Sayı: 2, 325 - 342, 30.11.2020

Edina Solak , Mirza Bašić

Öz

İslamiyeti kabul etmekle yeni bir kültürle tanışan Türkler, eski Türk kültür hayatıyla yeni medeniyeti birleştirerek yeni bir dönem başlatmışlardır. Kutadgu Bilig bu dönemde meydana getirilmiş olan eserlerden biridir. Kutadgu Bilig Türk kültürü, dili ve edebiyatı açısından çok önemli bir eserdir. Yusuf Has Hâcib bu eseri 1070 yılında tamamlamış ve Karahanlı hükümdarı Tavgaç Buğra Han’a takdim etmiştir. Kutadgu Bilig öğretici bir nitelik taşıyan bir eserdir. Kutadgu Bilig deyimlere önemli bir yer vermesi ile üslup bakımından dikkat çekmektedir. Bu çalışmada bilişsel dilbilimin kuramları ve yöntemlerine dayanılarak Kutadgu Bilig'de elig sözcüğüyle kurulmuş deyimlerin anlamları incelenmektedir. Çalışmanın temel amacı, fiziksel aktivitelerin çoğunun gerçekleştirilmesinde önemli bir rol oynayan vücut parçasını ifade eden elig sözcüğüyle kurulmuş deyimlerin yapısında etkili olan bilişsel mekanizmaları ortaya çıkarmaktır.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, Türkçe, elig, deyim, bilişsel dilbilim

COGNITIVE LINGUISTIC ANALYSIS OF THE PHRASEMES IN KUTADGU BILIG WHERE LEXEME ELIG (HAND / FIST) APPEARS AS A COMPONENT

Öz

After accepting Islam, Turks met with a completely new culture they started inheriting along with the fundamental features of their pre-Islamic cultural heritage. Kutadgu Bilig is a work created in that period and it is very important from the aspect of Turkish culture, Turkish language and Turkish literature. Yusuf Has Hâcib completed this work in 1070 and dedicated it to Karakhanid ruler Tavgaç Buğra Han. Kutadgu Bilig is a didactic work. The main topic of the work is “the ideal human being“. The work explains how a human being should behave to be happy in both worlds. Using certain words enables advising rulers and thus explains what an ideal government should be like. Yusuf Has Hâcib in Kutadgu Bilig attaches particular importance to proverbs and phrasemes to attract even greater attention of readers and impose further influence on them. Kutadgu Bilig particularly attracts attention with its language and style, primarily because proverbs and phrasemes take a very important place in this work. Relying on the fundamental aspects of cognitive linguistics, this paper analyses the meaning of phrasemes in Kutadgu Bilig where lexeme elig (hand / fist) appears as a somatic component. There is a claim in cognitive linguistics stating that the meaning of phrasemes is motivated by human conceptual system. Cognitive linguistics considers that the meaning of phrasemes is based on cognitive mechanisms, such as conceptual metaphor and conceptual metonymy. The primary objective of the paper is to point out the cognitive mechanisms motivating the meaning of phrasemes where lexeme elig (hand / fist) appears as a component, marking a part of human body with a very important role in almost all physical activities.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, Turkish Language, Elig, Phraseme, Cognitive Linguistics

Kaynakça

• Akar, A. (2012). Türk Dili Tarihi “Karahanlı Türkçesi İle Yazılmış Eserler“. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Aksoy, Ö. A. (1989), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1-2. 5. Baskı. İstanbul: İnkılâp Kitapevi.
• Arıca-Akkök, E. (2015). “Sözvarlığı Öğretiminde Bilişsel Yaklaşımlar“. Dil Eğitimi ve Araştırmaları Dergisi, 1/3, 15-28.
• Barčot, B. (2017). Lingvokulturologija i zoonimska frazeologija. Zagreb: Hrvatska sveučilišna naklada.
• Batur, Z. & Gölcü, İ. (2013). “Kutadgu Bilig'de Anlatımı Güçlendiren Materyaller: İkna Etme Teknikleri“. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 17 (2), 169-202.
• Chen, J. (2005). “Comparisons of English & Chinese Body-part Metaphorization Cognitions“. Journal of Liaocheng University, 1/3, 1-29.
• Ercilasun, A. B. (2007). Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gibbs, R. W. (1997). “Metaphor in Idiom Comprehension“. Journal of Memory and Language, vol. 37, 141-154.
• Kerovec, B. & Öner, Ö. (2018). “Türkçe Göz ve Hırvatça Oko Adlarından Türemiş Deyimler, Sözcükler ve Soyut Anlamları Üzerine Karşılaştırmalı Analiz“, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 5/11, Burdur, 7–17.
• Korkmaz, Z. (2007). “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Dil ve Edebiyat“. Türk Dili Üzerine Araştırmalar III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 20-35.
• Köprülü, M. F. (1981). Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kövecses, Z. & Szabó, P. (1996). “Idioms: A View from Cognitive Semantics“. Applied Linguistics, 17/3, 326-355.
• Kövecses, Z. & Radden, G. (1998). “Metonymy: developing a cognitive liguistic view“. Cognitive Linguistics, 9/1, 37-77.
• Kövecses, Z. (2010). Metaphor: A Practical Introduction. 2. Baskı. Oxford: Oxford University Press.
• Külekçi, N. (2005). Yusuf Has Hacip – Kutadgu Bilig’den Seçmeler. İstanbul: Toker Yayınları.
• Lakoff, G. & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. Chicago: Chicago University Press.
• Lakoff, G. (1987). Women, Fire and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind. Chicago: Chicago University Press.
• Lakoff, G. & Turner, M. (1989). More Than Cool Reason: a Field Guide to Poetic Metaphor. Chicago: Chicago University Press.
• Lakoff, G. (1993). “The contemporary theory of metaphor“. In: Ortony A, editor. Metaphor and Thought. Cambridge: Cambridge University Press, 202-251.
• Nalbant, M. V. (2002). “Kutadgu Bilig‘de Kısaltma Grupları“. Türkbilig, Türkoloji Araştırmaları, 3, 53-62.
• Önler, Z. (1999), “Kutadgu Bilig'de Yer Alan Deyimler“, Türk Dilleri Araştırmaları, C. 9, 119-186.
• Özer, S. (2017), “Türkçede Vücut Organ Adı Olarak 'Kulak' Sözcüğünün Kavramsal İçeriğine Bilişsel Yaklaşım“. Turkish Studies, 12/7, Ankara, 291-310.
• Özkan, F. & Şadiyeva, G. (2003). “Somatik Deyimler“. Bilig, S. 24, 135-157.
• Paşalıoğlu, C. (2016). “Ruşça ve Türkçe Deyimlerde ‘Baş’ ve ‘Göz’ Kavramları (Kültürdilbilimsel Çözümleme)“. International Congress on Social Sciences, Antalya, 92-104.
• Peçenek, D. & Ay, S. (2010). “Deyim Tanımlama Sürecinde Bilişsel Biçem Farklılıklarının ve Bağlam Bilgisinin Rolü“. 24. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildirileri, ODTÜ Eğitim Fakültesi Yabancı Diller Eğitimi Bölümü, Ankara, 244-256.
• Sarıtaş, S. (2012). “Türk Kültüründe Yüzle İlgili Deyim ve Atasözleri Üzerine Bir Çalışma“. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28/2012, Konya, 175-181.
• Solak, E. & Bašić, M. (2020). “Kulak Sözcüğüyle Kurulmuş Deyimlerin Bilişsel Dilbilim Açısından İncelenmesi“, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11/1, 138-150.
• Stanojević, M. M. (2013). Konceptualna metafora: temeljni pojmovi, teorijski pristupi i metode. Zagreb: Biblioteka Srednje Europe.