Rus Elçisi Yüzbaşı P. A. Nikiforov’un Hive Hanlığı’na Elçilik Seferi ve Neticeleri (1841)

Yıl 2024, Cilt: 15 Sayı: 2, 251 - 270, 25.11.2024

Gülnar Kara

https://doi.org/10.54558/jiss.1322027

Öz

Amaç: Bu çalışmada 1841 yılında Hive’ye giden Rus elçisi Yüzbaşı P. A. Nikiforov’un yaptığı elçilik seferinin Çarlık Rusya’sı-Hive Hanlığı ilişkileri perspektifinde değerlendirilmesi; bununla birlikte elçilik heyetinin Hive Hanlığı’nda edindiği izlenimlerin ve Çarlık Rusya’sının Türkistan hanlıklarının işgaliyle ilgili planlarının ortaya konulması amaçlanmıştır.
Yöntem: Söz konusu elçilik görevi ile ilgili raporlar, belgeler, hatıratlar tespit edilmiş; sonrasında bu bilgiler diğer kaynaklarla karşılaştırılmak suretiyle irdelenmiştir. 19. yüzyılın ortasındaki İngiltere-Rusya rekabeti ekseninde Çarlık Rusya’sının Türkistan hanlıkları politikası analiz edilmiştir.
Bulgular: Yüzbaşı Nikiforov’un Hive Hanlığı’nda elçi olarak bulunduğu zaman dilimini konu alan kaynakların incelenmesi sonucunda 19. yüzyılın ortalarındaki Hive Hanlığı’nın yönetim sistemi, ekonomik durumu, sosyal yapısı, etnik özellikleri, coğrafi konumu, komşu devletlerle olan siyasî ve ticarî ilişkileriyle ilgili önemli bulgulara ulaşılmıştır.
Sonuç: Yüzbaşı Nikiforov Hive hükümdarı Allakulu Han’ı Rusya lehine anlaşma yapmaya ikna etme çabaları neticesiz sonuçlanmıştır. Ancak Rus heyetinin Hive Hanlığı’nda kaldığı süre zarfında yürüttüğü casusluk çalışmaları ile edindiği bilgiler, yaptığı gözlemler Rusya’nın Hive Hanlığı ve Sırderya bölgelerini kapsayan işgal planlarının hazırlanmasına, ülkeye giden yol güzergahları hakkında bilgiler toplanmasına ve ülkenin genel tasvirinin yapılmasına önemli katkılar sağlamıştır.
Özgünlük: Çarlık Rusya’sının yayılma siyasetine önemli ölçüde hizmet eden bu elçilik seyahati ile ilgili çalışmaların yeterli olmaması sebebiyle bu eksikliğin giderilmesi bakımından özgün bir çalışma olduğunu düşünüyoruz.

Anahtar Kelimeler

Hive Hanlığı, Çarlık Rusya'sı, Allakulu Han, Yüzbaşı Nikiforov, sınır meseleleri

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Blakengangel’, Ye. İ. (1858). Zameçaniya Mayora Blankennagelya, Vposledsviye Poyezdki Yego iz Orenburga v Huvu v 1793-94 Godah, ed. V. V. Grigor’yev, St.-Peterburg: Tip. Moskovskogo Ministerstva.
• Blaramberg, İ. F. (1978). Vospominaniya, Almancadan çev. O. İ. Jigalina ve E. F. Shmidt, Moskva: Nauka. Conolly, A. (1834). Journey to the North of India: Overland from England, through Russia, Persia, and Affghaunistaun, Vol. II, London: S. Bentley, p. 269-276.
• Çelik, M. B. (2004). Firdevsü’l-İkbal’a Göre Hive Hanlığı Tarihi ve Devlet Teşkilatı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya. Hanykov, Ya. V. (1851). Poyasnitel’naya Zapiska k Karte Aral’skogo Morya i Hivinskogo Hanstva s İh Okrestnostyami. St.-Peterburg.
• Izbassarova, G. B. (2020). “Legitimization of Power in the Kazakh Steppe in the XIX Century. Search for the Cartridge: Khiva Khanate or Russian Empire? (by the Example of the Fate of Sultan Kaipgali Ishimov)”, Bylye Gody, Vol. 58. Is. 4, pp. 2385-2395.
• İvanin, M. İ. (1874). Opisaniye Zimnego Pohoda v Hivu v 1839-1840 Godu, St-Peterburg: Tip. Obşçestvennaya Pol’za.
• Jukovskiy, S. V. (1915). Snoşeniye Rossii s Buharoy i Hivoy za Posledneye Trehsotletiye. Petrograd.
• Kazaksko-Russkiye Otnoşeniya v XVIII-XIX Vekah (1771-1867). Sbornik Dokumentov i Materialov, Tom II. (1964). Haz. F. N. Kireyev, V. Ya. Basin vd, Alma-ata: Nauka.
• Özkan, M. (2020). “İklimle Savaş: Perovskiy’nin Hive Seferi (1839-1840)”, Türkistan’dan Anadolu’ya Tarihin İzinde. Prof. Dr. Mehmet Alpargu’ya Armağan, I. Cilt, Ed. Z. İskefiyeli, M. B. Çelik, Ankara: Nobel Yayınları, s. 255-270.
• Poçekayev, R. (2016). “Muhammedşarif Aitov Kak İssledovatel’ Gosudarstvennosti i Prava Narodov i Gosudarstv Tsentral’noy Azii”, Gasırlar Avazı-Eho Vekov, no. 3/4, s. 237-242.
• Rojkova, M. K. (1963). Ekonomiçeskiye Svyazi Rossii so Srendey Aziyey. 40-60-ye Gody XIX Veka, Мoskva: İzd. AN SSSR. Serebrennikov, A. G. (1912). Sbornik Mateialov Dlya İstorii Zavoyevaniya Turkestanskogo Kraya. T. III, 1841 God, Taşkent: İzd. Ştaba Turkestanskogo Voyennogo Okruga. https://drevlit.ru/docs/central_asia/XIX/1840-1860/Serebrennikov_III/index.php 02.06.2023.
• Shekespeare, R. (1842). A Personal Narrative of a Journey from Heraut to Ourenbourg, on the Caspian, in 1840. By Captian Sir Richmond Shakespear, Blackwood’s Edinburgh Magazine, June 1842, no. CCCXX, vol. LI, pp. 691-720.
• Sultangaliyeva, G. S. (2008). “Karatolmaç”. Ştabs-Kapitan Muhammed Şarif Aitov v Kazahskoy Stepi (Pervaya Polovina XIX v”, Panorama Yevrazii, no. 2, s. 13-22.
• Terent’yev, M. A. (1906). İstoriya Zavoyevaniya Sredney Azii. Tom I, St.-Peterburg: Tipo-litografiya V. V. Komarova.
• Togan, Z. V. (1987). “Hârizm”, İslâm Ansiklopedisi, 5. Cilt, 1. Kısım, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, s. 240-257.
• Tsyplyayev, P. İ. (1911). “Rukopisi S. N. Sevast’yanova”, Trudy Orenbugrskoy Uçenoy Arhivnoy Komisii, vypusk XXIII, Orenburg, s. 233-245.
• Veselovskiy, N. İ. (1877). Oçerk İstoriko-Geografiçeskih Svedeniy o Hivinskom Hanstve ot Drevneyşih Vremen do Nastoyaşçego. St.-Peterburg: Tip. Br. Panteleyevyh.
• Zahar’in, İ. N. (1894). “Posol’stvo v Hivu v 1842 Godu”, İstoriçeskiy Vestnik, no. 11, s. 429-447.
• Zahar’in. İ. N. (1898). Zimniy Pohod v Hivu Perovskogo v 1839 Godu i Pervoye Posol’stvo v Hivu v 1842. St.-Peterburg: İzd. P. P. Soykina.
• Zalesov, N. G. (1861). Posol’stvo v Hivu Kapitana Nikiforova v 1841 Godu, Voyennyy Sbornik, Tom XXII, St.-Peterburg, s. 41-92.