Loading [a11y]/accessibility-menu.js
Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Indicator Plant Analyzes for the Productivity of Anatolian Black Pine Stands: Sample of Demirci (Manisa) District

Yıl 2019, Cilt: 9 Sayı: 1, 91 - 99, 01.03.2019
https://doi.org/10.21597/jist.418309

Öz

This study aimed to determine the plant species that might be indicator for the productivity of Anatolian blackpine (Pinus nigra Arn. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe) stands. Anatolian blackpine is an ecologically and economically important forest tree species for our country. The growth of this species in the most productive stands of the forest lands is of great importance for the forestry strategies of Turkey. At this stage, practical knowledge about the subject is needed. It is envisaged that plant species sharing the same environment in the current site conditions may be indicators for each other in various life processes. 40 sample field studies were carried out in order to determine the plant species that could be indicator of the productivity of Anatolian blackpine stands in Demirci province, city of Manisa which is one of the important distribution areas of this species. For each plots, height values of blackpine indexed to 100 years of age using the site index table (age-height) and have been obtained site index class (from I to IV). Consequently, plant species and site index class have been associated by using “Interspecific correlation analysis and indicator species analysis” methods. As a result, Urtica dioica L., Rosa canina L., and Rubus canescens DC, species have been determined as most effective indicator plant species for the productivity of Anatolian black pine stands in district, respectively.

Kaynakça

  • Ayan S, Yer EN, Gülseven O, 2017. Evaluation of Taurus Cedar (Cedrus libani A. Rich.) Afforestation Areas in Turkey in terms of Climate Type, Artvin Çoruh University, Journal of Forestry, Faculty, 18 (2) 152-161.
  • Bayar E, Genç M, 2013. Stand Structure Characteristics of Natural Mixed Stands of Brutian Pine–Anatolian Black Pine and Regeneration Suggestions in Isparta, Turkey. American International Journal of Contemporary Research, Vol. 3 No. 11; 135-143.
  • Broadmeadow, M.S.J, Freer-Smith, P.H, 1996. Urban Woodland and the Benefits for Local Air Quality. DoE Amenity Tree Series N 5.The Stationery Office, London, 99 pp.
  • Cole LC, 1949. The Measurement of Interspesific Association. Ecology, 30(4), 411-424.
  • Çelik S, Özkan K, Yücel E, Göktürk RS, Öztürk, M, 2006. Determination of İndicator Species and Comparison of Soil Characteristics of Centaurea mucronifera DC. And Centaurea Pyrrohoblephera Boiss. Distributed in Turkey. Int. J. Biol, Biotech., 3(3): 609-617.
  • Erer S, 1977. Simav Depresyonu ve Çevresinin Jeomorfolojisi. İstanbul Üniversitesi. Edebiyat Fakültesi, No 2028, İstanbul, 252 s.
  • Fowler D, Cape JN, Unsworth MH, 1989. Deposition of Atmospheric Pollutants on Forests. Philosophical Transactions of the Royal Society of London 324, 247e265.
  • Gülsoy S, Negiz MG, 2015. Determination of Environmental Factors and İndicator Species Affecting the Distribution of Origanum Onites L.: a Case Study From the Lakes District, Turkey. Environmental Engineering and Management Journal, 13(4), 1013-1019.
  • Gülsoy S, Şentürk Ö, Negiz MG, 2013. Hedef Türler için Gösterge Bitki Türlerinin Sayısal Metotlar Kullanarak Tespiti: Acıpayam Yöresi örneği. Turkish Journal of Forestry, 14(1), 10-14.
  • Güner ŞT, Özkan K, Çömez A, Çelik N, 2011. İç Anadolu Bölgesi'nde Anadolu Karaçamı’nın (Pinus nigra subsp. pallasiana) Verimli Olabileceği Potansiyel Alanların Odunsu Gösterge Türleri. Ekoloji, 20(80): 51-58.
  • Hewitt N, 2003. Trees are City Cleaners. Sylva, 1-2.
  • Huber G, 2011. Internationaler Bayerischer Schwarzkiefern –Herkunftsversuch 2009/2010 – Neue Tests für Schwarzkiefern-Herkünfte in Bayern im Hinblick auf den Klimawandel. Forstarchiv 82, 134–141.
  • Kalıpsız A, 1963. Türkiye’de Karaçam (Pinus nigra Arnold) Mesçerelerinin Tabii Bünyesi ve Verim Kudreti Üzerine Arastırmalar. T. C. Tarım Bakanlıgı Orman Genel Müdürlügü Yayınları, Sıra No: 349, Seri No: 8, 48-57, İstanbul.
  • Kalıpsız A, 1984. Dendrometri. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayın No: 354, 152s., İstanbul.
  • Karagül R, 1999 Dogu Karadeniz Bölgesinde Tarıma Uygun Arazi Yetersizliğinin Meydana Getirdiği Sorunlar. Dogu Karadeniz Bölgesinde Orman Mülkiyet Sorunları Sempozyumu, 8-10 Ekim1999, Trabzon, 437-452.
  • Karatepe Y, 2005 Gölcük’te (Isparta) Dikimle Yetiştirilmiş Salkım Ağacı (Robinia pseudo-acacia L.) ve Karaçam (Pinus nigra Amold.) Ormanlarının Topraklarındaki Organik Karbon ve Azot Birikimi. Journal of the Faculty of Forestry Istanbul University| İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 55(1), 209-224.
  • Kindermann G, McCallum, I, Fritz S, Obersteiner M, 2008. A Global Forest Growing Stock, Biomass and Carbon Map Based on FAO Statistics. Silva Fennica, 42(3), 387-396.
  • McKinley DC, Ryan MG, Birdsey RA, Giardina CP, Harmon ME, Heath LS, Pataki DE, 2011. A Synthesis of Current Knowledge on Forests and Carbon Storage in the United States. Ecological applications, 21(6), 1902-1924.
  • OGM, 2011. Manisa Demirci Amenejman Planı. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, Orman İdaresi ve Planlama Dairesi Başkanlığı, 35 s., Ankara.
  • OGM, 2015. Türkiye Orman Varlığı–2015. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, Orman İdaresi ve Planlama Dairesi Başkanlığı, 32 s., Ankara.
  • Özalp G, 1993. Datça (Reşadiye) Yarımadasının Bitki Toplumları. Journal of the Faculty of Forestry Istanbul University İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 43(2), 77-100.
  • Özkan K, 2008. Determination of Dependent Variable by Quantitative Analysis for The Classification on Forest Sites in The Translation Zone of Mediterrenian Region. Journal of Biological Diversity and Conservation, 1(1): 75-88.
  • Özkan K, Gülsoy S, 2009. Effect of Environmental Factors on the Productivity of Crimean pine (Pinus nigra ssp. pallasiana) in Sutculer, Turkey. JOURNAL OF ENVIRONMENTAL BIOLOGY, 30(6), 965-970.
  • Özkan K, 2002. Türler Arası Birlikteliğin İnterspesifik Korelasyon Analizi İle Ölçümü. Turkish Journal of Forestry| Türkiye Ormancılık Dergisi, 2, 71-78.
  • Özkan K, Bilir N, 2007. Influence of Soil and Topographical Characteristics on Spatial Distribution of Wild rosa (Rosa canina L.) and its İndicator Species in Beysehir Watershed, Mediterrinean Region, Turkey. International Conference on Environment: Survival and Sustainability, 52 pp., Edited by Prof Dr. Hüseyin Gökçekuş, Organized by Near East University, 19-24 February 2007 Nicosia- Northern, Cyprus.
  • Özkan K, Gulsoy S, Aerts R, Muys B, 2010. Site Properties for Crimean juniper (Juniperus excelsa) in Semi-Natural Forests of South Western Anatolia, Turkey. Journal of Environmental Biology, 31: 97-100.
  • Özkan K, Süel H, Mert A, Gülsoy S, Başayiğit L, Şenol H, 2006. Buldan Batı Dağlık Bölgesinde Kuşburnunun (Rosa canina L.) Dağılımını Etkileyen Abiyotik Yetişme Ortamı Faktörleri. Buldan Sempozyum Bildirileri, 2: 581-588, Aydoğdu Ofset, Ankara.
  • Pignatti S, 1982. Flora d\'Italia. II. Bologna: Edagricole; 1982. p. 125.
  • Powe NA, Willis KG, 2004. Mortality and Morbidity Benefits of Air Pollution Absorption Attributed to Woodland in Britain. Journal of Environmental Management 70, 119e128.
  • Poole RW, 1974. An Introduction To Quantitative Ecology. McGraw-Hill, Inc., New York, 532 s.
  • Saatcioglu F, 1979 Silvikültür Tekniği. İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi Yayın No: 2490/268, İstanbul.
  • Süel H, Ertuğrul ET, Aksan Ş, Ünal Y, Akdemir D, Cengiz G, Bayrak H, Ersin MÖ, Oğurlu İ, Özkan K, Özdemir İ, 2013. Indicator Species of Habitat Preferences to Wildlife Animals in Köprüçay District. GeoMed 2013 The 3rd International Geography Symposium, Eds: Efe, R., Atalay, İ., Cürebal, İ., 10-13 June, 2013, Kemer Antalya, pp. 553-565.
  • Taşlı İ, 1992. Demirci’nin Coğrafyası. Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 101s, İzmir
  • Turna İ, Altun L, Üçler AÖ, Tazegün T, 2007. Kurak ve Yarı Kurak Bölge Ağaçlandırmalarının Genel Değerlendirmesi. Türkiye’de Yarı Kurak Bölgelerde Yapılan Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Uygulamalarının Değerlendirilmesi Çalıştayı. 7-10 Kasım 2006, Ürgüp-Türkiye, 33-42.
  • Walter H, Uslu S, 1962. Anadolunun Vejetasyon Yapısı, Ankara Matbaasi.
  • Zohary M, 1973. Geobotanical Foundations o f the Middle East. Gııstav Fischer Verlag, Stuttgart.

Anadolu Karaçamı Meşçerelerinde Verimlilik İçin Gösterge Bitki Analizleri: Manisa-Demirci Yöresi Örneği

Yıl 2019, Cilt: 9 Sayı: 1, 91 - 99, 01.03.2019
https://doi.org/10.21597/jist.418309

Öz

Bu çalışmada Anadolu karaçamı (Pinus nigra Arn. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe) meşçerelerinde yetişme ortamı verimliliğinin göstergesi olabilecek bitki türlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Anadolu karaçamı Türkiye için ekolojik ve ekonomik olarak önem arz eden bir orman ağacı türüdür. Bu aşamada ise Anadolu karaçamı ile ilgili verimliliğin göstergesi olabilecek ve verimli alanların tespiti için pratik bilgilere ihtiyaç duyulmaktadır. Mevcut yetişme ortamı koşullarında aynı ortamı paylaşan bitki türlerinin çeşitli konularda birbirleri için gösterge olabilecekleri öngörülmektedir. Bu bağlamda türün önemli yayılış alanlarından birisi olan Manisa ili Demirci yöresinde Anadolu karaçamı meşçerelerinin verimliliğine gösterge olabilecek bitki türlerini tespit etmek amacıyla 40 örnek alanda çalışma yapılmıştır. Bu örnek alanların her birinde bonitet (yaş-boy) tablosu kullanılarak üst boy değerleri 100 yaşa endekslenmiş olup, bonitet sınıfları (I-IV arası) elde edilmiştir. İstatistiksel değerlendirme safhasında; “Nitelikler arası ilişki analizi ve gösterge tür analiz” yöntemleri ile bitki türleri ve bonitet sınıfları ilişkilendirilmiştir. Sonuç olarak, sırasıyla Urtica dioica L., Rosa canina L., ve Rubus canescens DC. türlerinin yöredeki Anadolu karaçamı yayılış alanlarında verimliliğin iyi birer göstergesi olabileceği kanaatine varılmıştır.

Kaynakça

  • Ayan S, Yer EN, Gülseven O, 2017. Evaluation of Taurus Cedar (Cedrus libani A. Rich.) Afforestation Areas in Turkey in terms of Climate Type, Artvin Çoruh University, Journal of Forestry, Faculty, 18 (2) 152-161.
  • Bayar E, Genç M, 2013. Stand Structure Characteristics of Natural Mixed Stands of Brutian Pine–Anatolian Black Pine and Regeneration Suggestions in Isparta, Turkey. American International Journal of Contemporary Research, Vol. 3 No. 11; 135-143.
  • Broadmeadow, M.S.J, Freer-Smith, P.H, 1996. Urban Woodland and the Benefits for Local Air Quality. DoE Amenity Tree Series N 5.The Stationery Office, London, 99 pp.
  • Cole LC, 1949. The Measurement of Interspesific Association. Ecology, 30(4), 411-424.
  • Çelik S, Özkan K, Yücel E, Göktürk RS, Öztürk, M, 2006. Determination of İndicator Species and Comparison of Soil Characteristics of Centaurea mucronifera DC. And Centaurea Pyrrohoblephera Boiss. Distributed in Turkey. Int. J. Biol, Biotech., 3(3): 609-617.
  • Erer S, 1977. Simav Depresyonu ve Çevresinin Jeomorfolojisi. İstanbul Üniversitesi. Edebiyat Fakültesi, No 2028, İstanbul, 252 s.
  • Fowler D, Cape JN, Unsworth MH, 1989. Deposition of Atmospheric Pollutants on Forests. Philosophical Transactions of the Royal Society of London 324, 247e265.
  • Gülsoy S, Negiz MG, 2015. Determination of Environmental Factors and İndicator Species Affecting the Distribution of Origanum Onites L.: a Case Study From the Lakes District, Turkey. Environmental Engineering and Management Journal, 13(4), 1013-1019.
  • Gülsoy S, Şentürk Ö, Negiz MG, 2013. Hedef Türler için Gösterge Bitki Türlerinin Sayısal Metotlar Kullanarak Tespiti: Acıpayam Yöresi örneği. Turkish Journal of Forestry, 14(1), 10-14.
  • Güner ŞT, Özkan K, Çömez A, Çelik N, 2011. İç Anadolu Bölgesi'nde Anadolu Karaçamı’nın (Pinus nigra subsp. pallasiana) Verimli Olabileceği Potansiyel Alanların Odunsu Gösterge Türleri. Ekoloji, 20(80): 51-58.
  • Hewitt N, 2003. Trees are City Cleaners. Sylva, 1-2.
  • Huber G, 2011. Internationaler Bayerischer Schwarzkiefern –Herkunftsversuch 2009/2010 – Neue Tests für Schwarzkiefern-Herkünfte in Bayern im Hinblick auf den Klimawandel. Forstarchiv 82, 134–141.
  • Kalıpsız A, 1963. Türkiye’de Karaçam (Pinus nigra Arnold) Mesçerelerinin Tabii Bünyesi ve Verim Kudreti Üzerine Arastırmalar. T. C. Tarım Bakanlıgı Orman Genel Müdürlügü Yayınları, Sıra No: 349, Seri No: 8, 48-57, İstanbul.
  • Kalıpsız A, 1984. Dendrometri. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayın No: 354, 152s., İstanbul.
  • Karagül R, 1999 Dogu Karadeniz Bölgesinde Tarıma Uygun Arazi Yetersizliğinin Meydana Getirdiği Sorunlar. Dogu Karadeniz Bölgesinde Orman Mülkiyet Sorunları Sempozyumu, 8-10 Ekim1999, Trabzon, 437-452.
  • Karatepe Y, 2005 Gölcük’te (Isparta) Dikimle Yetiştirilmiş Salkım Ağacı (Robinia pseudo-acacia L.) ve Karaçam (Pinus nigra Amold.) Ormanlarının Topraklarındaki Organik Karbon ve Azot Birikimi. Journal of the Faculty of Forestry Istanbul University| İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 55(1), 209-224.
  • Kindermann G, McCallum, I, Fritz S, Obersteiner M, 2008. A Global Forest Growing Stock, Biomass and Carbon Map Based on FAO Statistics. Silva Fennica, 42(3), 387-396.
  • McKinley DC, Ryan MG, Birdsey RA, Giardina CP, Harmon ME, Heath LS, Pataki DE, 2011. A Synthesis of Current Knowledge on Forests and Carbon Storage in the United States. Ecological applications, 21(6), 1902-1924.
  • OGM, 2011. Manisa Demirci Amenejman Planı. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, Orman İdaresi ve Planlama Dairesi Başkanlığı, 35 s., Ankara.
  • OGM, 2015. Türkiye Orman Varlığı–2015. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, Orman İdaresi ve Planlama Dairesi Başkanlığı, 32 s., Ankara.
  • Özalp G, 1993. Datça (Reşadiye) Yarımadasının Bitki Toplumları. Journal of the Faculty of Forestry Istanbul University İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 43(2), 77-100.
  • Özkan K, 2008. Determination of Dependent Variable by Quantitative Analysis for The Classification on Forest Sites in The Translation Zone of Mediterrenian Region. Journal of Biological Diversity and Conservation, 1(1): 75-88.
  • Özkan K, Gülsoy S, 2009. Effect of Environmental Factors on the Productivity of Crimean pine (Pinus nigra ssp. pallasiana) in Sutculer, Turkey. JOURNAL OF ENVIRONMENTAL BIOLOGY, 30(6), 965-970.
  • Özkan K, 2002. Türler Arası Birlikteliğin İnterspesifik Korelasyon Analizi İle Ölçümü. Turkish Journal of Forestry| Türkiye Ormancılık Dergisi, 2, 71-78.
  • Özkan K, Bilir N, 2007. Influence of Soil and Topographical Characteristics on Spatial Distribution of Wild rosa (Rosa canina L.) and its İndicator Species in Beysehir Watershed, Mediterrinean Region, Turkey. International Conference on Environment: Survival and Sustainability, 52 pp., Edited by Prof Dr. Hüseyin Gökçekuş, Organized by Near East University, 19-24 February 2007 Nicosia- Northern, Cyprus.
  • Özkan K, Gulsoy S, Aerts R, Muys B, 2010. Site Properties for Crimean juniper (Juniperus excelsa) in Semi-Natural Forests of South Western Anatolia, Turkey. Journal of Environmental Biology, 31: 97-100.
  • Özkan K, Süel H, Mert A, Gülsoy S, Başayiğit L, Şenol H, 2006. Buldan Batı Dağlık Bölgesinde Kuşburnunun (Rosa canina L.) Dağılımını Etkileyen Abiyotik Yetişme Ortamı Faktörleri. Buldan Sempozyum Bildirileri, 2: 581-588, Aydoğdu Ofset, Ankara.
  • Pignatti S, 1982. Flora d\'Italia. II. Bologna: Edagricole; 1982. p. 125.
  • Powe NA, Willis KG, 2004. Mortality and Morbidity Benefits of Air Pollution Absorption Attributed to Woodland in Britain. Journal of Environmental Management 70, 119e128.
  • Poole RW, 1974. An Introduction To Quantitative Ecology. McGraw-Hill, Inc., New York, 532 s.
  • Saatcioglu F, 1979 Silvikültür Tekniği. İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi Yayın No: 2490/268, İstanbul.
  • Süel H, Ertuğrul ET, Aksan Ş, Ünal Y, Akdemir D, Cengiz G, Bayrak H, Ersin MÖ, Oğurlu İ, Özkan K, Özdemir İ, 2013. Indicator Species of Habitat Preferences to Wildlife Animals in Köprüçay District. GeoMed 2013 The 3rd International Geography Symposium, Eds: Efe, R., Atalay, İ., Cürebal, İ., 10-13 June, 2013, Kemer Antalya, pp. 553-565.
  • Taşlı İ, 1992. Demirci’nin Coğrafyası. Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 101s, İzmir
  • Turna İ, Altun L, Üçler AÖ, Tazegün T, 2007. Kurak ve Yarı Kurak Bölge Ağaçlandırmalarının Genel Değerlendirmesi. Türkiye’de Yarı Kurak Bölgelerde Yapılan Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Uygulamalarının Değerlendirilmesi Çalıştayı. 7-10 Kasım 2006, Ürgüp-Türkiye, 33-42.
  • Walter H, Uslu S, 1962. Anadolunun Vejetasyon Yapısı, Ankara Matbaasi.
  • Zohary M, 1973. Geobotanical Foundations o f the Middle East. Gııstav Fischer Verlag, Stuttgart.
Toplam 36 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Orman Endüstri Mühendisliği
Bölüm Orman Mühendisliği / Forestry Engineering
Yazarlar

Tunahan Çınar 0000-0002-6473-0884

Serkan Gülsoy 0000-0003-2011-8324

Yayımlanma Tarihi 1 Mart 2019
Gönderilme Tarihi 24 Nisan 2018
Kabul Tarihi 24 Eylül 2018
Yayımlandığı Sayı Yıl 2019 Cilt: 9 Sayı: 1

Kaynak Göster

APA Çınar, T., & Gülsoy, S. (2019). Anadolu Karaçamı Meşçerelerinde Verimlilik İçin Gösterge Bitki Analizleri: Manisa-Demirci Yöresi Örneği. Journal of the Institute of Science and Technology, 9(1), 91-99. https://doi.org/10.21597/jist.418309
AMA Çınar T, Gülsoy S. Anadolu Karaçamı Meşçerelerinde Verimlilik İçin Gösterge Bitki Analizleri: Manisa-Demirci Yöresi Örneği. Iğdır Üniv. Fen Bil Enst. Der. Mart 2019;9(1):91-99. doi:10.21597/jist.418309
Chicago Çınar, Tunahan, ve Serkan Gülsoy. “Anadolu Karaçamı Meşçerelerinde Verimlilik İçin Gösterge Bitki Analizleri: Manisa-Demirci Yöresi Örneği”. Journal of the Institute of Science and Technology 9, sy. 1 (Mart 2019): 91-99. https://doi.org/10.21597/jist.418309.
EndNote Çınar T, Gülsoy S (01 Mart 2019) Anadolu Karaçamı Meşçerelerinde Verimlilik İçin Gösterge Bitki Analizleri: Manisa-Demirci Yöresi Örneği. Journal of the Institute of Science and Technology 9 1 91–99.
IEEE T. Çınar ve S. Gülsoy, “Anadolu Karaçamı Meşçerelerinde Verimlilik İçin Gösterge Bitki Analizleri: Manisa-Demirci Yöresi Örneği”, Iğdır Üniv. Fen Bil Enst. Der., c. 9, sy. 1, ss. 91–99, 2019, doi: 10.21597/jist.418309.
ISNAD Çınar, Tunahan - Gülsoy, Serkan. “Anadolu Karaçamı Meşçerelerinde Verimlilik İçin Gösterge Bitki Analizleri: Manisa-Demirci Yöresi Örneği”. Journal of the Institute of Science and Technology 9/1 (Mart 2019), 91-99. https://doi.org/10.21597/jist.418309.
JAMA Çınar T, Gülsoy S. Anadolu Karaçamı Meşçerelerinde Verimlilik İçin Gösterge Bitki Analizleri: Manisa-Demirci Yöresi Örneği. Iğdır Üniv. Fen Bil Enst. Der. 2019;9:91–99.
MLA Çınar, Tunahan ve Serkan Gülsoy. “Anadolu Karaçamı Meşçerelerinde Verimlilik İçin Gösterge Bitki Analizleri: Manisa-Demirci Yöresi Örneği”. Journal of the Institute of Science and Technology, c. 9, sy. 1, 2019, ss. 91-99, doi:10.21597/jist.418309.
Vancouver Çınar T, Gülsoy S. Anadolu Karaçamı Meşçerelerinde Verimlilik İçin Gösterge Bitki Analizleri: Manisa-Demirci Yöresi Örneği. Iğdır Üniv. Fen Bil Enst. Der. 2019;9(1):91-9.