Effects of Rockfall Risks on Urban Planning: The Coruh Basin Case

Yıl 2024, Cilt: 48 Sayı: 2, 139 - 160, 24.12.2024

Eroltan Durmuş , Özkan Coruk , Ahmet Karakaş

https://doi.org/10.24232/jmd.1523101

Öz

Kaya Düşmesi Risklerinin Kentlerin Planlamasına Etkileri: Çoruh Havzası Örneği

Öz

Derin vadi tabanlarındaki kentler, vadi yamaçlarında eğim ve yüksekliğe bağlı kaya ve blok düşmesi ile devrilmesi tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu tehlikeleri oluşturan temel etken jeolojik birimlerin mühendislik jeolojisi özellikleridir. Ülkemizde bu tür vadilerdeki büyük ve küçük ölçekli yerleşimlerdeki jeolojik ve jeomorfolojik tehlikeler kent planlamasını kısıtlamakta veya zorlaştırmaktadır. Yerleşim alanı ve yapılarda önemli riskler oluşturmaktadır. Bu kentlerde nüfusun artmasına bağlı olarak mevcut yerleşim alanlardaki yeni yapılaşma talebi ile yeni yerleşim alanı talepleri kent yerleşimi ile planlamasını yeniden gündeme getirmiştir. Orta Anadolu’daki vadi içi yerleşimler ile Doğu Karadeniz’de dar vadilerdeki yerleşimlerde nehrin taşkın riski potansiyeli ile kaya düşme ve devrilme türü kütle hareketleri kentin büyümesini ciddi şekilde kontrol etmektedir. Artvin, Amasya, Bitlis, Adıyaman illerinde il merkezleri, ilçe merkezleri ve köy yerleşkeleri ile orta Anadolu’daki küçük yerleşimlerde yamaç stabilitesini etkileyen kaya düşmesi ve devrilmeleri bu yerleşim alanlarında önemli riskler oluşturmaktadır. Bu çalışmada Çoruh havzası ve Artvin ili yerleşim alanındaki kent planlamasını etkileyen kaya ve blok düşmesi ile devrilmesi riskleri ele alınmıştır.

Çoruh havzasında nehrin günümüze kadar yapmış olduğu aşındırmalar sonucu dik/dike yakın vadi yamaçları şekillenmiştir. Bölgedeki heterojen litolojinin yanında, bölgeye hâkim tektonizma denetiminde jeolojik birimlerin büyük bir çoğunluğu yapısal anlamda sık aralıklı bir süreksizlik yoğunluğunu oluşturmuştur. Bölgenin iklimsel özellikleri (aşırı yağış, gece/gündüz sıcaklık farkları) gereği kaya ortamında atmosferik bozunmalara bağlı olarak ortamın makaslama dayanım değerleri de zamanla düşmektedir. Yukarıda belirtilen morfolojik özellikler, jeolojik faktörler ile iklimsel özellikler, Artvin ve yakın çevresinde kaya düşmesi olaylarının sık sık yaşanmasının ana nedenleridir. Çoruh havzasında en büyük yerleşim alanı olan Artvin İl sınırları içerisinde tespit edilmiş olan kaya düşmesi kaynak alanlar incelendiğinde kaya düşmesi olaylarında Çoruh vadisi yakın çevresinde iklimsel faktörlerden daha çok morfoloji ve jeolojik faktörler etkendir. Çoruh nehri ve yan kollarının aşındırdığı dik ve dike yakın yamaçlardan uzaklaşıldığında ise kaya düşmesine etki eden iklimsel faktörler ve yüzey erozyonları da devreye girmektedir. Köy yerleşkeleri incelendiğinde, köy içi vadi tabanlarının dar vadi tipi olması nedeniyle vadi tabanlarında yerleşim oldukça azdır. Bu tür yerleşkeler genelde daha üst kotlarda, yamaç eğim miktarlarının nispeten düştüğü sahalardadır. Ancak bu tip sahaların birçoğunun daha üst kotlarında dik/dike yakın eğimli yamaçların olması köy yerleşkelerinin büyük bir bölümünün kaya düşmesi kaynak alanı alt kotlarında, muhtemel kaya düşmesi etki alan sınırları içerisindedir. Bu yerleşimlerde mevcut yapı stoğunun kontrol edilerek kent planı tekrar ele alınmalı, yeni yerleşim alanlarının planlanmasında taşkın riski ile birlikte potansiyel kaya düşme ve devrilme türü kütle hareketleri mutlaka dikkate alınmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Kaya Düşmesi Riski, Kaya Devrilmesi Riski, Kent Planlaması, Çoruh Havzası

Teşekkür

Yazarlar, çalışmanın gerçekleştirilmesinde kullanılan verileri sağlayan İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığına ve Artvin İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğüne teşekkür eder.

Kaynakça

• Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı. (2024). Afet risk analiz sistemleri. Ankara, Türkiye: AFAD Yayınları.
• Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı. (2020). Kaya düşmelerinden kaynaklı afetlerin değerlendirilmesine yönelik kaynak kılavuz. Ankara, Türkiye: AFAD Yayınları.
• Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (Mülga Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Afet İşleri Genel Müdürlüğü). (1989). Artvin İli Merkez ilçesi Seyitler Köyü jeolojik etüt raporu. Ankara, Türkiye: AFAD Yayınları.
• Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı. Artvin İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü. (2012). Artvin İli, Merkez ilçesi, Ortaköy Köyü jeolojik etüt raporu. Ankara, Türkiye: AFAD Yayınları.
• Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı. Artvin İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü. (2018). Artvin İli Yusufeli ilçesi Demirkent Köyü jeolojik etüt raporu. Ankara, Türkiye: AFAD Yayınları.
• Agliardi, F., & Crosta, G. (2003). High-resolution three-dimensional numerical modelling of rockfalls. International Journal of Rock Mechanics and Mining Sciences, 40(3), 455–471. https://doi.org/10.1016/S1365-1609(03)00021-2
• Akın, M., Dinçer, İ., Ok, A. Ö., Orhan, A., Akın, M. K., & Topal, T. (2021). 3-Boyutlu kaya düşme analizlerinde TLS ve İHA ile oluşturulan sayısal yüzey modellerinin kullanımı. Ulusal Mühendislik Jeolojisi ve Jeoteknik Sempozyumu, 455–462.
• Baltzer, A. (1875). On a recent rockfall on Rossberg with a few observations on these phenomena in the Alps. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geologie und Paläontologie, 914–924.
• Bozzolo, D., & Pamini, R. (1986). Simulation of rockfalls down a valley side. Acta Mechanica, 63(1), 113–130. https://doi.org/10.1007/ BF01182518
• Dorren, K. A. L. (2003). A review of rockfall mechanics and modelling approaches. Progress in Physical Geography, 27(1), 69–87. https://doi. org/10.1191/0309133303pp359ra
• Doyuran, V. (1976). Environmental geology problems of Ortahisar. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 19, 83–88.
• Wyllie, D. C. (2014). Rockfall engineering: Development and calibration of an improved model for analysis of rockfall hazards on highways and railways. Vancouver, Canada: University of British Columbia.
• Düzgün, H., Akgün, A., & Gheibie, S. (2012). Kaya düşmeleri ve kaya şev kaymaları için risk analizine dayalı mühendislik çözümlerinin değerlendirilmesi (Proje No: 110M796). Ankara, Türkiye: ODTÜ Yayınları.
• Eroskay, O. (1970). Laleli-Taşköy derivasyon tüneli jeoloji raporu. Ankara, Türkiye: EİE Yayınları.
• Ertunç, A. (1980). Çoruh Havzası olası baraj yerleri, göl alanları ve tünel güzergahlarının mühendislik jeolojisi incelemesi. Ankara, Türkiye: EİE Yayınları.
• Wang, I.-T., & Lee, C.-Y. (2012). Simulation and statistical analysis of motion behavior of a single rockfall. World Academy of Science, Engineering and Technology, 61, 1–10.
• Hoek, E. (2023). Practical rock engineering. Retrieved from https://www.rocscience.com/ assets/resources/learning/hoek/Practical-Rock- Engineering-Full-Text.pdf
• Maden Teknik Arama Genel Müdürlüğü. (1998). Artvin ilinin çevre jeolojisi. Ankara, Türkiye: MTA Yayınları.
• Maden Teknik Arama Genel Müdürlüğü. (2012). Artvin F47-F48-G46-G48 paftaları sayısal jeoloji haritaları. Ankara, Türkiye: MTA Yayınları.
• Nasery, M., & Çelik, M. (2020). Kaya ıslahı çalışmalarında birleşik çözümlerin incelenmesi: Trabzon Kaymaklı örneği. Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, 25(1), 539–554.
• Pierson, L. A., & Van Vickle, R. (1993). Rockfall hazard rating system: Participant’s manual (Publication No. SA-93-057). Washington, DC: Federal Highway Administration.
• Polat, A., Keskin, İ., & Denizli, İ. (2016). Kaya düşmesi önleme yöntemlerine bir örnek: Çelik bariyer uygulaması (Gürün - Sarıca). Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 40(1), 81–96.
• Quanterra. (2016). Conefall (v1.0.). Retrieved from https://quanterra.ch/resources/software/
• Ritchie, A. M. (1963). Evaluation of rockfall and its control. Highway Research Record, 17, 1–35.
• Schweigl, J., Ferretti, C., & Nossing, L. (2003). Geotechnical characterization and rockfall simulation of slope: A practical case study from South Tyrol, Italy. Engineering Geology, 67(3), 281–296. https://doi.org/10.1016/S0013-7952(02)00210-8
• Tunusluoğlu, C., & Zorlu, K. (2009). Rockfall hazard assessment in cultural and natural heritage: Ortahisar Castle, Cappadocia, Turkey. Environmental Geology, 56(5), 963–972. https:// doi.org/10.1007/s00254-008-1197-y
• Varol, O.,Akın, M., Orhan,A., & Dinçer, İ. (2023). Kaya düşmelerinin 3 boyutlu olasılıksal analizlerle ve ampirik yöntemlerle değerlendirilmesi. Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 47(1), 1–28. https://doi. org/10.24232/jmd.1267107
• Zorlu, K., Tunusluoğlu, C., Görüm, T., Nefeslioğlu, H. A., Yalçın, A., & Gökçeoğlu, C. (2011). Landform effect on rockfall and hazard mapping in Cappadocia, Turkey. Environmental Earth Sciences, 62(8), 1685–1693. https://doi. org/10.1007/s12665-010-0636-7