Kültürel ve Tarihi Miras Alanlarındaki Kaya Oyma Yapılarda Mühendislik Jeolojisi Çalışmaları: Kayaşehir Yüzey Yerleşkesi (Nevşehir) Örneği

Yıl 2024, Cilt: 48 Sayı: 2, 95 - 122, 24.12.2024

İsmail Dincer , Mutluhan Akın , Ahmet Orhan , Emre Becerir , Mehmet Yasin Canbolat

https://doi.org/10.24232/jmd.1573165

Öz

Kültürel ve tarihi miras niteliğindeki kaya oyma yapıların bulundukları kaya kütleleri ve inşasında kullanılan doğal malzemeler, çevresel faktörlerin etkisiyle zaman içinde ilksel özelliklerini kaybederek deforme olmaktadır. Bunun sonucu olarak söz konusu yeraltı yapıları bazı kaya kütle duraysızlıklarına maruz kalmakta ve tarihi ve kültürel özelliklerini kaybetmektedir. Bu durum genel olarak mühendislik jeolojisinin tarihi ve kültür varlıklarının korunması ve yönetimi çalışmalarındaki önemini göstermektedir. Bu çalışmada, Nevşehir kent merkezinde 2014 yılında kentsel dönüşüm çalışmaları sırasında ortaya çıkarılan ve çok sayıda kaya oyma mekândan oluşan Kayaşehir yeraltı şehrindeki “Kilise” ve “At Ahırı” olarak kullanılmış kaya oyma yapılarda olası kaya kütle duraysızlıkları mühendislik jeolojisi açısından değerlendirilmiştir. Söz konusu kaya oyma yapılar sonlu elemanlar yöntemine göre sayısal olarak analiz edilmiştir. Buna göre, incelenen kilisenin tavan ve incelmiş yan duvarlarında çekme gerilmeleri oluşurken, At Ahırı’nın kırık hatlarının kesiştiği tavan bölümünde çekme gerilmeleri yoğunlaşmıştır. Kaya oyma yapılarda gerçekleştirilen sayısal analizlerde, belirlenen çekme gerilmeleri ve dayanım faktörü değişimleri olası duraysızlıkların değerlendirilmesinde anlamlı sonuçlar vermektedir. Kapadokya Bölgesi’ndeki kaya oyma yapılarda tavandan blok düşmesi, aşırı sökülme, eğilme, pullanma, doğal ayaklarda ayrışma ve makaslama yenilmesi, tavan kalınlığının azalması, açıklık girişlerindeki kaya düşmesi, mevcut destek sistemlerinde zayıflama ve düşük kaya kütle kalitesi en önemli duraysızlık türleridir. Bölgenin kültürel miras niteliği göz önünde bulundurularak söz konusu stabilite problemlerine karşı iyileştirme yöntemlerinin seçiminde doğal dokunun mümkün olduğunca korunmasına ve yapıların tarihi önemlerine mutlaka özen gösterilmelidir. Bunun için arkeolog, sanat tarihçi, mimar, restoratör ve yetkin mühendisler gibi disiplinlerin de içinde bulunduğu bir grup tarafından iyileştirme yöntemlerinin değerlendirilip karar verilmesi, tarihi ve kültürel yapıların korunması ve mevcut çevresel koşullara uyumlu hale getirilmesi noktasında oldukça önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Kapadokya, tarihi kaya oyma yapılar, zayıf kaya, sayısal analiz

Engineering Geological Studies of Rock Hewn Structures in Cultural and Historical Heritage Sites; A Case Study of Kayaşehir Underground City (Nevşehir)

Öz

The rock masses where the cultural and historical heritage rock-hewn structures are located and the natural materials used in their construction lose their initial properties and deform over time under the influence of environmental factors. As a result, the underground structures in question are exposed to some rock mass instabilities and lose their historical and cultural properties. This situation generally indicates the importance of engineering geology in the protection and management of historical and cultural assets. In this study, the possible rock mass instabilities in the rock-hewn structures used as “Church” and “Horse Stable” in the Kayaşehir underground city, which was unearthed during urban transformation works in Nevşehir city center in 2014 and consists of many rock-hewn spaces, were evaluated in terms of engineering geology. The rock-hewn structures in question were numerically analyzed according to the finite element method. Accordingly, while tensile stresses occurred in the ceiling and thinned side walls of the examined church, tensile stresses were concentrated in the ceiling section where the discontinuities of the Horse Stable intersected. In the numerical analyzes performed on the rock-hewn structures, the determined tensile stresses and strength factor changes provide meaningful results in the evaluation of possible instabilities. In the rock-hewn structures in the Cappadocia Region, the most important types of instability are block falling from the ceiling, over breaking, bending, flaking, weathering and shear failure in natural piers, decrease in ceiling rock thickness, rockfall at the entrances of the openings, weakening of existing support systems and low rock mass quality. Considering the cultural heritage nature of the region, in the selection of improvement methods against the mentioned stability problems, attention should be paid to preserving the natural texture as much as possible and to the historical importance of the structures. For this reason, it is very important for improvement methods to be evaluated and decided by a group including disciplines such as archaeologists, art historians, architects, restorers and competent engineers in terms of preserving historical and cultural structures and making them compatible with the current environmental conditions.

Anahtar Kelimeler

Cappadocia, historical rock hewn structures, weak rocks, numerical analysis

Kaynakça

• Akin, M., Dinçer, İ., Ok, A. Ö., Orhan, A., Akin, M. K., & Topal, T. (2021). Assessment of the effectiveness of a rockfall ditch through 3-D probabilistic rockfall simulations and automated image processing. Engineering Geology, 283. https://doi.org/10.1016/j.enggeo.2021.106001
• Atabey, E. (1989). MTA Genel Müdürlüğü, 1/100.000 Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları, Kayseri H19 (K33) Paftası, 18 sy.
• Aydan, Ö., & Ulusay, R. (2003). Geotechnical and geo-environmental characteristics of man-made underground structures in Cappadocia, Turkey. Engineering Geology, 6, 245-272. https://doi. org/10.1016/S0013-7952(02)00285-5
• Aydan, Ö., Tano, H., Watanabe, H., Ulusay, R., & Tuncay, E. (2007). A rock mechanics evaluation of antique and modern rock structures in Cappadocia Region of Turkey. In Proceedings of the symposium on the geology of Cappadocia, Nigde, 13-23
• Barton, N.R., Choubey, V. (1977). The shear strength of rock joints in theory and practice. Rock Mechanics, 10, 1-54. https://doi.org/10.1007/ BF01261801
• Barton N, Bandis S (1980). Some effects of scale on the shear strength of joints. Int J Rock Mech Min Sci Geomech Abstr 17, 69–73. https://doi. org/10.1016/0148-9062(80)90009-1
• Becerir, E. (2020). Nevşehir Kale çevresi kaya mekânların belgelenmesi ve koruma sorunları. (Master’s Thesis), Kocaeli Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Berilgen, M. (1996) Ankrajlı Perdelerde Zemin Yapı Etkileşiminin İncelenmesi. (DoktoraTezi), YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Cansız, B. M. (2014). İksa sistemlerinde köşe etkisinin iki boyutlu sonlu eleman analiz yöntemi ile incelenmesi (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 73 sy
• Deniz, B. E., ve Topal. (2021). A new durability assessment method of the tuffs used in some historical buildings of Cappadocia (Turkey). Environmental Earth Sciences, 80(7), 266. https://doi.org/10.1007/s12665-021-09546-1
• Dinçer, İ., Orhan, A., Frattini, P., & Crosta, G. B. (2015). Rock mass instabilities in Tatlarin Underground City (Cappadocia-Turkey). In Engineering Geology for Society and Territory- Volume 8: Preservation of Cultural Heritage (pp. 361-365). Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-319-09408-3_63
• Dinçer, İ., Orhan, A., Frattini, P., & Crosta, G. B. (2016). Rockfall at the heritage site of the Tatlarin Underground City (Cappadocia, Turkey). Natural Hazards, 82, 1075-1098. https://doi.org/10.1007/s11069-016-2234-z
• Dinçer, İ., Akın, M., & Orhan, A. (2019). Kaya oyma yapıların sayısal yöntemlerle modellenmesi: Nevşehir yeraltı şehri örneği. International Symposium On Advanced Engineering Technologies, Kahramanmaraş, Turkiye, 139- 144
• Dinçer, İ., Akın, M., Orhan, A., & Duru, C. (2020). Kapadokya Bölgesi’ndeki Kaya Oyma Depoların Tasarım Ölçütlerinin Sayısal Yöntemlerle Değerlendirilmesi. Jeoloji Mühendisliği Dergisi, 44(2), 131-156. https://doi.org/10.24232/ jmd.826934
• Erguler, Z. A. (2007). Investigation of the effect of water content on engineering behavior of the clay-bearing rocks. Ph. D. Thesis (in Turkish), 225.
• Erguler, Z. A., & Ulusay, R. (2007). Estimation of uniaxial compressive strength of clay-bearing weak rocks using needle penetration resistance. In ISRM Congress (ISRM-11 CONGRESS).
• Erguvanlı, A. K., & Yüzer, A. E. (1977) Past and present use of underground openings excavated in volcanic tuffs at Cappadocia area, Rock Storage, Oslo, 15-17. https://doi.org/10.1016/ B978-1-4832-8406-4.50011-7
• Hoek, E., Carranza-Torres, C.T., & Corkum, B. (2002). Hoek-Brown failure criterion-2002 edition. In: Proceedings of the fifth North American rock mechanics symposium, Toronto, 1, 267–273
• Hoek, E., & Diederichs, M. S. (2006). Empirical estimation of rock mass modulus. International journal of rock mechanics and mining sciences, 43(2), 203-215. https://doi.org/10.1016/j. ijrmms.2005.06.005
• Kaşmer, Ö., Ulusay, R., & Geniş, M. (2013). Assessments on the stability of natural slopes prone to toe erosion, and man-made historical semi-underground openings carved in soft tuffs at Zelve Open-Air Museum (Cappadocia, Turkey). Engineering geology, 158, 135-158. https://doi.org/10.1016/j.enggeo.2013.03.010
• Margottini, C. (2015). Engineering geology in shaping and preserving the historic urban landscapes and cultural heritage: Achievements in UNESCO World Heritage Sites. In Engineering Geology for Society and Territory-Volume 8: Preservation of Cultural Heritage (pp. 1-28). Springer International Publishing. https://doi. org/10.1007/978-3-319-09408-3_1
• Maruto. (2006). Penetrometer for Soft Rock: Model SH-70 Instruction Manual. Tokyo, Japan.
• Rocscinece. (2020). RS2 finite element analysis for excavations and slopes. Rocscience Inc., Toronto, Ontario, Canada
• Rocscinece. (2022). RSData Strength and Stress Analysis Software. Rocscience Inc., Toronto, Ontario, Canada
• Stimpson, B. (1981). A suggested technique for determining the basic friction angle of rock surfaces using core. Int J Rock Mech Min Sci Geomech Abstr 18, 63–65. https://doi. org/10.1016/0148-9062(81)90266-7
• Sonmez, H., Ulusay, R. (2002). A discussion on the Hoek–Brown failure criterion and suggested modification to the criterion verified by slope stability case studies. Yerbilimleri (Earth Sciences), 26, 77–99
• Sülükçü, S., 2019. Kapadokya Bölgesi’ndeki kayadan oyma yeraltı depolarının duraylılığının değerlendirilmesi. Doktora Tezi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Hacettepe Üniversitesi, Ankara
• Topal, T., ve Doyuran, V. (1997). Engineering geological properties and durability assessment of the Cappadocian tuff. Engineering Geology, 47(1-2), 175-187. https://doi.org/10.1016/ S0013-7952(97)00017-3
• Topal, T., ve Doyuran, V. (1998). Analyses of deterioration of the Cappadocian tuff, Turkey. Environmental geology (Berlin), 34(1), 5-20. https://doi.org/10.1007/s002540050252
• Tunusluoglu, M. C., & Zorlu, K. (2009). Rockfall hazard assessment in a cultural and natural heritage (Ortahisar Castle, Cappadocia, Turkey). Environmental geology, 56, 963-972. https://doi. org/10.1007/s00254-008-1198-z
• Ulusay, R., & Erguler, Z. A. (2012). Needle penetration test: evaluation of its performance and possible uses in predicting strength of weak and soft rocks. Engineering geology, 149, 47-56. https://doi.org/10.1016/j.enggeo.2012.08.007
• Ulusay, R., Aydan, Ö., Erguler, Z. A., Ngan- Tillard, D. J., Seiki, T., Verwaal, W., & Sato, A. (2015). ISRM suggested method for the needle penetration test. The ISRM suggested methods for rock characterization, testing and monitoring: 2007-2014, 143-155. https://doi. org/10.1007/978-3-319-07713-0
• Ulusay, R., Aydan, Ö., Geniş, M., & Tano, H. (2013). Stability assessment of Avanos underground congress centre (Cappadocia, Turkey) in soft tuffs through an integrated scheme of rock engineering methods. Rock mechanics and rock engineering, 46, 1303-1321. https://doi. org/10.1007/s00603-012-0363-6
• Ulusay, R., Gökçeoğlu, C., Topal, T., Sönmez, H., Tuncay, E., Ergüler, Z A., ve Kasmer, Ö. (2006). Assessment of environmental and engineering. geological problems for the possible re-use of an abondened rock-hewn settlement in Ürgüp (Cappadocia), Turkey. Environmental Geology, 50(4), 473-494. https://doi.org/10.1007/s00254-006-0222-4.
• Yılmazer, I. (1995). Engineering geologic factors in the design of a large underground structure in a tuff sequence in Cappadocia. Engineering Geology, 40(3-4), 235-241. https://doi.org/10.1016/0013- 7952(95)00057-7.